Paletwa Peng Thu

 Salai Mangpau

Paletwa peng hi 1960 kum, September 12 ah Chin Affairs Minister ca no. 82 in    Paletwa pengkomh an rak pek. 1826 kum Mirang-Kawl a voi khatnak ral a dih hnu ah Rakhine ram cu India East Company nih a tei caah Paletwa peng cu Rakhine ram Sittwe pengkulh uknak tang ah a tla. Sihmanhsehlaw Paletwa peng ah remdaihnak a um kho lo. Uk fawi deuh nakding ah 1865 kum in Sittwe pengkulh chung in chuahter in Rakhine chaklei uknak tang ah an chiah. Pengkulh (District) zung umnak Sittwe khua in meng 86 aa hlatnak Myouttaung khua (Kyuaktaung peng) ah a um mi Chin mipi hna nih Mirang cozah cu an rak doh lengmang ruang ah 1876 kum ah Kyauktaung khua chaklei khan 24 aa hlatnak um Paletwa khua (Map DU-852557) ah rak ṭhial a si.


Kaladan tiva nichuah lei um Palet tiva kam a um caah Paletwa tiin min an pek hi a si. 27-6-1973 ca no. 3/225/ ahthah (2) in pengkomh ah an rak pom.

Chin ramkulh thlanglei, Kaladan tivapi in nitlak lei ah a um. Rakhine ramkulh in a chaklei deuh Km 25-30 tluk ah a um. Bangladesh ramri in Km 18 lawng a hla. Paletwa peng cu Chinram chung ah hmunhma le ram kau bik le minung um mi an tam bik nak a si. 2014 Chin ramkulh milurelnak ah minung 96,849 an um ti a si.

Paletwa peng hi hmunrawn zong tampi a um, Kaladan tivapi a um caah chawleh chawhrawlnak hmunhma ah a ṭha bik mi khuaram a si. Cucaah Rakhine he kan i cuh mi hmunhma zong a si, Peletwah peng chung ah hin Rakhine hi minung 20,000-30,000 kar hrawng an um lai tiah ruahdamh a si i miphun dang zong an tam bik nak hmun a si. Ca le holh kong ah hin anmah Paletwah Khumi holh hi a hmang mi an um nain zatlang nih Kawlholh an hman bik tiah theih a si. Rua kung tampi a umnak a si i hmailei ah cun caku sernak sehzung a hme mi phun zong tuah khawh a si te lai. Atulio ah hin cintlaknak ah Kamung le phian-uh an cin lio ti a si. Ramdang zuar awk ah vua-uh bantuk in a ṭha ve mi a si. An ram hi a niam, a lumnak a si caah cakuak zuk ding khuhsii zong tampi cin khawh nak hmun a si.

Paletwa peng ah hin mawṭaw lam hi khua zeihmanh ah a um lo ti tluk khi a si rih, umkalnak a har ngaingai. Tiva hi umkalnak ah an hman deuh mi a si i a cheu tiva hna cu ṭhal caan ah an reu fawn. Cucaah hlan Democracy chan i Paletwa in Matupi tiang mawṭaw lampi an cawh mi an zoh ṭhan hnu ah 2015 kum thawk hrawng khan an cawh ṭhan cang i voi khat pemh cu an pemh khawh. Asinain Laitlang lam le sul cu a rawh ṭhan lengmang caah hmailei ah ṭha deuh in remh chin lengmang a hau ding mi a si. Atulio ah India nih Rakhine ram Sittwe khualipi in Kaladan (Bawinu) tiva cu Mizoram tiang yilawng kal kho ding in tiva cu a remh lai caah Paletwa khua cu tilawng dinhnak khuapi a si ve te lai. Asinain tiva cu minung kut in remh chom mi a si lai caah a chung um thilnung (tizu ngacel) ca ah zeidik a lawh lai cu theih a si lo. Midang le midang karlak um a si lai caah lung karlak “mai” tenh ti hna a lo sual te lai dik maw phan a um ko’. Ṭhatnak a tampi cu a chuahpi te ko lai tiah ruat ko hna usih.

Paletwa peng chung ah India le Bangladesh he chawleh chawzuar pehtlaihnak a um te lai i atu nak in ṭhanchonak lam a ṭha deuh te lai. Paletwa cu peng 2 ah tuah ding a si asiloah peng 3 ah tuahpiak ding hi cu a herh. Nai kum ah khan Sami pengṭhen a um cang. Special District siter ahcun a ṭha chinchin hnga. Hi hnu hmailei zong ah Paletwa cu Chinmi hna nih kan hnakkar ah tenh khun in kan humhaak peng ding hi a biapi taktak mi a si. Miphun dang he i cuh mi hmunram ṭha a si hlei ah, Chinram chung a um mi kokek miphun hna ṭhancho nakding ah hmunhma ṭha le chawhleh chawhrawlnak hmunhma ṭha bik a si caah hriam le hnam in kilkamh a herh ahcun kan kilven awk hrimhrim a si. Nihin thawk in hmailei caan tiang Paletwa peng chung ah Chinmi nih bochan mi, hruaitu, mi lianngan tampi chuak hna sehlaw, Chin miphun kutzapei chung ah kan vawlei cu hum zungzal si ko seh tiah thlaza kan cam.

 

Paletwa miphun

1865 kum ah Myauktlang (Kyuaktaung) ah Mirang cozah nih zung an rak sak. Cu hnu ah 1876 ah a tu Paletwa khua ah an rak ṭhial. Paletwa peng cu Chin ram ah a kau bik le hmun rawn a tambik nak, facang tam bik a chuahnak a si. Monywa khua in Kalewa lei in an ra. Lawnglu miphun an phak hmasa hnu ah Midung le Mawngpui miphun an rak phan. Paletwa peng i a um mi miphun hna cu;

  1. Khumi (Mahte in aa ukmi miphun tinak a si), 2. Khawngsu, 3. Sauhmatu, 4. Pawngnauh, 5. Wakung, 6. Anu, 7. Lemayuh 8. Kalinkawh, 9. Tamin, 10. Yakhan, 11. Katheh, 12. Kayeh 13. Sawngmatu, 14. Khinnauh, 15. Lettu, 16. Matu tawa
  2. Khung, 18. Hrisik hna an si.

Kalay in Thantlang, Halkha peng an rak tan i Bawinu tiva an hrawm i Bawinu le Saraw tiva an i tonnak ah an rak um. Cuka hmun ah tlang a um mi kha Thangsawng tlang an rak ti i a hnu ah Calṭhawng tiah an rak ti. Ingmaing miphun cu Buzaning tlang in atu Hringthang khua hmun ah an rak phan. Tingpaw miphun cu Ṭhilin peng suailinm tlang in Thatkhuara hmun ah Kheitu miphun he an rak umṭi hnu ah Timpan hmun ah an rak um caah Tinpaw miphun tiah an rak ti hna. Dai miphin zong AD 1400 hrawng ah Ṭhilin peng lei in an ra. Matu miphun cu AD 1400 ah Ṭhilin le Gangaw peng lei in an ra.

Nihin Paletwa pengkulh chung um miphun hna cu, Kachin, Karen, Shan, Khumi, Rakhine, Mara, Matu, Ledai, Dai, Anu, Khaungsu, Bawm, Lett, Myo, Dainet, le Lushei hna an si.

 

Pehtlaihnak

 

Sittwe in Paletewa tiang hi 158.8Km hrawng a hlat. Paletwa tiang hi tilawng hme mi in an kai kho. Lairam nih tilawng dinhnak pakhat lawng kan ngei i Paletwa lawng a si. Matupi le Paletwa hi mawṭaw in a zungzal kal khawh a si rih lo. Cucaah lam dang in hel a hau i Mindat lei in kal a hau. Mindat lei in kal ahcun a naihnak bik in Km. 802.1 a hla tiah Google nih an tuak. Chin Ramkulh cozah nih Paletwa-Matupi-Halkha highway hi biapi taktak in ruah le tuaktan a hau cang mi a si.

 

Paletwa peng umnak le a kauh

 

Paletwa peng cu Chaklei (North Latitude) 20 degree 44 minute le Latitude 20 degree 30 minute karlak, Nichuak (East Longitude) 92 degree 25 minute” le 93 degree 20 miute” kar ah a um.

Paletwa peng cu 3176.04 sq miles a kau. Nichuah in nitlak 59.20 mile, chaklei in thlanglei 98.40  mile a sau i, 3127.04 square miles a kau mi peng a si.

Paletwa peng hi hmunrawn zong tampi an um, Kaladan tivapi a um caah chawleh chawhrawlnak hmunhma ah a ṭha bik mi khuaram a si.

 

NoPengminPengchung Area square mileKhuate area square mile
1Paletwa2.01985.66
  2.02985.66

 

Ramri aa tlai mi

 

Nichuah lei ah Kanpetlet le Matupi, thlanglei ah Kyauhtaw le Minpya, nitlak lei ah Butiitaung maungtaw le Bengladesh ram an um.  Paletwa peng 80% cu a san le a niam 200ft tanglei ah an um.

 

Tlang sang hna

 

A sangbik tlang cu 4,000ft a sannak ah a um. Pengchung um tlang min thang mi hna cu, Kyutpantaung (A Pho taung 3773pe, Amah taung 4,269 pe le Kataung ti mi Tinelinthaung 3,069 pe a sang i Thlanglei in Chaklei a hoih mi tlang an si.

 

Rili a sang

 

Paletwa peng hi rili a san 179 pe ah a um. Sami khua zong rili in a san 240 pe ah a um.

 

Nikhua caan

 

Paletwa peng chung a lum caan hi 39 degree centigrade le a kik bik caan cu 8.6 degree centigrade tiang a phan.

 

Tiva hna

 

Paletwa peng ah tiva tampi umnak peng a si caah tiva hna hi chaklei in thlanglei ah a luang mi an si. Minthang tivapi hna cu Kaladan le Laymio le tiva Pichaung, Kaletchaung, Shineletchaung, Michaung, Paletchaung, Shuchaung hna an si. Kalandan va hi Chinram, Halkha peng Chaklei Nlnitlak lei in aa sem i Timit, Bawinu va tiah a hun luang i India ram ah tipi min in a luang i Paletwa peng le Rakhine ram (Kyauktaw  peng Pungna peng in Bangala rili ah a lut. A sau hi khan 380 in Paletwa chung ah khan (miles) 88 tluk a luang.

 

Laymio va hi Chinram Matupi peng nichuah chaklei in aa sem i tlanglei a vung luan thluahmah hnu ah Paletwa peng in Rakhine ram Mepung peng pawng Hanta rili ah a lut. Kaladan le Laymio tivapi hna cu ṭhal caan ah pe 3 lawng ti a um caah tilawng lawng in um kal khawh a si.

 

Paletwa peng milu le inn le inn Chungkhar 

 

Paletaw peng 2017 kum March tiang ah Milu cazin cu a tanglei bantuk in an langhter.

 

NoA konglamInnChungkharKhua chung sangKhuate (Komh) Oh suhKhuate
1Khuachung um mi135514243
2Khuate        um

mi

175821809496386
 Dihlak fonh1893719518396386

 

Paletwa peng khua chung ah inn 1,355, khuate ah inn 17,582 le khua chung chungkhar 1,424 le khuate chungkhar 18,094 an um. Peng chung inn dihlak  18,937 le peng chung khuate chungkhar 19,518 an um. Khuapi chung um mi sang (ward) 3 ah Myo Ma sang, Ywar Ma sang, Yeik Khar sang le Khuate komh (Oh-suh) 96 le khuate 386 an um.

 

Peng chung um pa le nu milu

 

2016-2017 kum March thla Paletwa peng ah milu 95,665 an um i pa milu ah 47,031 le nu milu 48,634 an um.

 

NoPeng minAluancia kum milu2017 kum miluPa
1Paletwa950949566547031

 

Paletwa peng chung ah nu milu cu pa milu nak in tlawmpal a tam deuh i nu 100 ah pa 92 an si. Peng chung milu tam deuh cu khuate ah khuasa mi an si i 9.8% cio hi khuapi chung um mi an si. Peng chung um chungkhar pakhat cio milu zatuak 4.8 an um i Mynamar rampi chungkhar zatuak milu nak in an tam deuh.

 

Biaknak

NoPeng minBuddhistKhrihfaHinduIslamKhuarung 
1Paletwa332156230344103
 Peng chung dihlak332156230344103  –

 

Biaknak he aa pehtlai mi

 

Myanmar milu relnak ah Paletwa peng ah Buddhist 33,215, Khrihfa 62,303, Laipian – an um. Khirhfa biakinn khua chung ah 7, Khuate ah biakinn 387 an um. Buddhist biaknak ah Phaya 13, pura (Pagoda) 13, Phungki sianginn 82 le ti-lah-sin cawng  an um. Peng chung ah phungki 89, tanmane 13 le ti-lah-shin 1 le Hindu sianginn 1, Tuluk biaknak sianginn hna an um.

 

Bank a um mi

 

NoPeng minBank minCozah BankPrivate Bank
1PaletwaMyanma Sibuazi Bank1
  KBZ 1

 

Paletwa peng chung cacawn ning

 

2017-18 cacawn kum ah High school 7 ah saya/ma 198 le siangngakchia 6,121, Sub-High school 3 ah Saya/ma 42 le siangngakchia 850, Middle school 3 ah Saya/ma 31 le siangngakchia 854, Sub-Middle school 19 ah Saya/ma 115 le siangngakchia 3,064, Mu-lun sianginn timi tang sarih tiang cawn khawhnak sianginn 38 ah Saya/ma 213 le siangngakchia 4021, Primary sianginn 167 ah Saya/ma 628 le siangngakchia 7458, Sub-Primary 49, Saya/ma 245, siangngakchia 3008, Pre-Primary 1, Saya/ma 6, siangngakchia 28 an um.

 

Paletwa peng mizapi cacawnnak le catang sining

 

Paletwa peng kulh chung cacawng mi milu dihlak 28,259 le cacawng lo mi 11,505 an um i, mah hna lak ah pa cacawng mi milu 13,083 le pa ca cawng lo mi milu 3,305 nu cacawng mi milu 15,176 le nu ca cawng lo mi milu 8,200 an si.

paletwaFomhCacawmloPrimary school

(grade 1 –

5)

Middle school

(grade 6 –

9)

High school (grade 10 –

11)

DiplomaUniversity/

College

Master in

Dotorate

Rianhe pehtlaimitrai ningAdangdang
Fomh28,259    11,505        9,714        3,412        2,558     61       920             46              34               9
Pa13,083     3,305        5,334        2,164        1,619     35       562             32              25               7
Nu15,176     8,200        4,380        1,248           939      26       358             14               9                2

 

(Paletwa peng mizapi cacawnnak le catang sining)

 

Paletwa peng um ngandamnak he aa pehtlai mi sii-inn hna

Paletwa peng ah ngandamnak lei cozah Sii-inn Ihkhun 50 pakhat le Khuate ngandamnak Sii-inn cu khua 34 ah an um. Milu 95665 ah Siibawi (doctor 4, Nurse 23, Assitant Health 5) hna an um.

 

Paletwa peng Mawṭaw lam

 

N

o

Mawṭaw Lam min A sau meng
1Paletwa-Matupi99/5
2Paletwa-Kyautdaw13/5
   

 

Paletwa peng chung um mi kum 10 cung rianṭuantu le an rianṭuannak

 

Paletwa peng chung um kum 10 cung milu dihlak 47,460 ah pa milu 22,161 le nu milu 25,299 an um. Cozah rianṭuan minung 1,424 ah pa milu 966 le nu milu 458 an um.

Paletwa Pumpak sining
DihlakCozah riantuanmiPrivate riantuanmiPumpak rianngeimiRiantuanmiMidangchun gkhar riantuanmiRiankawlmiRianngeilomisianginn

kailiomi

Mahinnchun gkhar ah riantuanmiPensen hmu

Mi

DamlomiAdangdang
Pa22,1619666162859,6243,092435855,458332612178478
Nu25,2994581252054,1989,418361534,6604,2191,134217251
Dihlak47,460142474149013,82212,51079613810,1184,5511,746395729

 

(Paletwa peng Chung um mi kum 10 cung rianṭuantu le an rianṭuan ning)

Credit : Salai Khin Maung Thein, Chinland Geography-2024