Chin people ချင်းလူမျိုး

ချင်းဟူသော အမည်နာမကို အစဦးကတည်းက ချင်းတို့ကိုယ်တိုင်နှင့် အနီးပတ်ဝန်းကျင်ရှိ ကချင်လူမျိုး၊ ရှမ်းလူမျိုး၊ ဗမာလူမျိုးများက ခေါ်ဆိုခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။

ရာဇဝင်လာ

ချင်းလူမျိုးတို့၏ ချင်းလူမျိုးဆိုင်ရာ နှုတ်ရာဇဝင်တွင် ချင်းနှင့် ကချင်သည် မွေးချင်းညီအကိုများဖြစ်ကြပြီး တရုတ်ပြည်မှတဆင့် ဟူးကောင်းတောင်ကြားမှသည် ဗမာပြည်ထဲသို့ဝင်ရောက်လာခဲ့စဉ်က ညီဖြစ်သူ ကချင်သည် အလေးသွားနေခိုက် အကိုဖြစ်သူ ချင်း သည် ညီကို မစောင့်ပဲ ဆက်လက်ခရီးနှင်ပြီး လမ်းခရီးတွင် တောငှက်ပျောပင်ကို ခုတ်ဖြတ်ခဲ့သည်။ ညီဖြစ်သူက အကိုဖြတ်ခဲ့သော ငှက်ပျောအူတိုင် အတော်အတန် ထွက်လာသည်ကို ကြည့်ပြီး အကို့ကို မှီနိုင်တော့မှာ မဟုတ်ဟု ဆိုကာ ကချင်ပြည်တွင် နေရစ်ခဲ့သည်။ အကိုဖြစ်သူ၏ ခြေရာကိုကြည့်ပြီး Khang (ခြေရာ)ဟု ခေါ်ဆိုခဲ့သည်။ ကချင်တို့သည် အိမ်ဆောက်လျှင် အိမ်ရှေ့ခန်းတွင် အခန်းတခုသီးသန့် ဖွဲ့စည်းခဲ့ကြသည်။ အဓိပ္ပာယ်မှာ အကိုဖြစ်သူ ပြန်လာလျှင် နေထိုင်ရန်အတွက် ဖြစ်သည်။

စာရေးဆရာ (G.H luce)က ဗမာနှင့် သက်၊ ရှမ်းစသည်တို့ စစ်ဖြစ်စဉ် ချင်းလူမျိုးများနှင့် မိတ်ဖွဲ့ ဆက်ဆံဘွယ်ရှိခဲ့ကြသည်။ ထို့ကြောင့် ချင်းဆိုသည်မှာ ကျနော် တို့ဗမာနှင့် အချင်းချင်း၊ သူငယ်ချင်းဖြစ်သည်ဟု ဆိုရာမှ ချင်းဖြစ်လာသည်ဟု ဆိုသည်။ ၁၅၅၄ ခုနှစ်၊ မဏိပူရ်မှတ်တမ်းတွင် ချင်းတို့ကို ကူကီးဟုရေးသားထားသည်ကို တွေ့ရသည်။ Carry & Tuck ၏ မှတ်တမ်းအရ ချင်းအမည်နာမသည် တရုတ်ဘာ သာစာကား “လူ”ဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည့် Jim or Jen ကို ဗမာလူမျိုးများ က“ချင်း”ဟု အသံထွက် ခေါ်ဆိုခြင်း ဖြစ်သည်။ ချင်းတွင်းမြစ်သည် ချင်းတို့ နေထိုင် ရာဒေသ ဖြစ်သည့်အတွက် ချင်းတွင်းဟု ခေါ်ဆိုခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။ ၁၁ ရာစုမတိုင်မှီ ဗမာ့ ကျောက်စာများတွင် ချင်းအမည် နာမကို ရှင်းလင်းစွာ အသုံးပြုခဲ့သည့် အထောက်အထားခိုင်မာစွာ တွေ့ရှိနိုင်သည်။

၁၈၉၆ ခုနှစ် ဗြိတိသျှက သိမ်းပိုက်အုပ်ချုပ်ခြင်းမပြုမှီ Chin-Kuki Lingustic People ဘာသာစကား လေ့လာသော သုသေသီများက ချင်း Chin သတ်ပုံအပြောင်းအလဲကို Khyeng, Khang, Khlang, Khyang, Khyan, Kiayn, Chiang, Chi’en, Chien ဟူ၍ ဆိုကြသည်။ အေဒီ ၁၇၈၃-၁၇၉၆ အတွင်း ဗမာပြည်တွင် ကာသိုလိပ် မစ်ရှင်အဖြစ် ရောက်ရှိလာသောFather Sangermomo က ချင်းကို Chien အဖြစ်ပေါင်းပြီး Chin Hill ကို Chien Mountain ဟု မှတ်တမ်းတင်ထားသည်ကို တွေ့ရသည်။ ၁၈၂၆ ခုနှစ်တွင် ရှိတ်စပီးယားကမူ ချင်းကို Kiayn ဟူ၍လည်းကောင်း၊ ၁၈၂၄-၁၈၂၆ ခုနှစ်၊ ပထမအင်္ဂလိပ်မြန်မာစစ်အတွင်း Histroy of Burma ပြုစုသည့် စာရေးဆရာ Phayer က ချင်းတွင်းကို Khyendweng ဟူ၍လည်းကောင်း၊ ၁၈၉၁ တွင် Major Hughes က ၎င်း၏စစ်ရေးအစီရင်ခံစာတွင် Chin ဟူသော စကားလုံးကို ပထမဆုံးအသုံးပြုခဲ့ သည်။ ထို့နောက် A.G.E New Land ကလည်း ၎င်း၏စာအုပ်တွင် “ချင်း”ဟူ၍ ရေးသားခဲ့သည်။ ဒေါက်တာ လျန်မှုန်းဆာခေါင်းသည် ချင်းတို့ ချင်းပြည်ကို အခြေချနေထိုင်ကြရာတွင် ကျင်နွေး(Ciimnuai)ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသူများကို ဇိုချင်း၊ Locom ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသူများကို Lusei၊ Lailun ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသူများကို Lai မျိုးနွယ်များ ဖြစ်လာကြသည် ဟုရေးသားခဲ့သည်။

လက်ရှိ ချင်းလူမျိုးများအတွင်း ဇိုမီး၊ လိုင်မီး၊ အရှို၊ ချိုး၊ စသည့် အမည် နာမများ မပေါ်သေးမီ ချင်း အမည်သည် အမျိုးသား အမည်ဖြင့် ရပ်တည်ပြီးဖြစ်ကြောင်း Religion and Politics among the Chin People စာအုပ်တွင် အခိုင်အမာရေးသားခဲ့သည်။ ကုလသမဂ္ဂ၏ ဆုံးဖြတ်ချက်ဖြစ်သည့် DPI/1316-03025 November 1992-9M အရ ချင်းလူမျိုးသည် မြန်မာနိုင်ငံ၊ အိန္ဒိယနိုင်ငံနှင့် ဘင်္ဂလားဒေရှ့်နိုင်ငံများတွင် ပြန့်နှံ့နေထိုင်ကြပြီး ကမ္ဘာ့လူမျိုးများ အလယ်တွင် လူမျိုးတမျိုးအဖြစ် အသိအမှတ်ပြု ရပ်တည်နိုင်ခဲ့ပြီးဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် ၂၀၀၁ ခုနှစ် Unrepresented Nations and People Organization (UNPO) တွင်လည်းအဖွဲ့ဝင် ဖြစ်လာခဲ့သည်၊၊

သမိုင်းကြောင်း

ချင်းလူမျိုးတို့သည် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်းသို့ ဝင်ရောက်ခဲ့ကြသော လူမျိုးအုပ်အစုကြီး၃စုဖြစ်သည့် မွန်ခမာ အနွယ်တိဗက် မြန်မာအနွယ်နှင့်ထိုင်း တရုတ်အနွယ်တို့အနက်မှ တိဗက်မြန်မာအုပ်စုဝင်ဖြစ်သည့် အခြေခံ အားဖြင့် ချင်းလူမျိုးတို့လည်း မေထေးချင်း ရိုး⁠ရိုးဟု ခွဲခြားထားသော်လည်း နေထိုင်ရာအရပ် ဒေသကိုခွဲ၍ လည်းကောင်းဒေသ အမည်ဖြင့် ခွဲခြားခေါ်ဝေါ်နေကြခြင်းများလည်းရှိသည်။ ဤနည်းဖြင့် တီးတိန် (တဲဒင်မ်) ချင်း၊ ဖလမ်းချင်း၊ အားခါချင်း မင်းတပ်ချင်း၊ မတူပီချင်း၊ ကန်ပတ်လက်ချင်း၊ ပလက်ဝချင်းနှင့် ဝချင်း နှင့် မြေပြန့် ချင်းဟူ၍ အမည်အမျိုးမျိုးရှိ၍နေ ခြင်းပင်ဖြစ်သည်။

ချင်းပြည်နယ်မှ လူမျိုးအုပ်စုနေဖြင့် များစွာကွဲပြားခြားနားနေကြသော်လည်း စကားအုပ်စုအနေဖြင့်မှု အနည်းငယ်သာ ခြားနားမှုရှိသည် ပင်မစကားကြီးများရှိပြီး ဒေသန္တရဆိုင်ရာ အသုံးအနှုံးများ ဝေါဟာရများ နှင့် လေယူလေသိမ်း အသံထွက်အလေးအပေါ့သာ ကွဲပြားကြသည်။

ယနေ့ ဇိုမီး၊ လိုင်မီး၊ ကူကီး၊ ထာဒို၊ ခေါင်ဆိုင်၊ ချိုး၊ အရှို၊ ခူမီး၊ မတူ၊ မရာ စသည်ဖြင့်ခေါ် ဝေါ်ကြသော မျိုးနွယ်စုများ ၏ပင်ရင်းအမည်သည် “ချင်း”ပင် ဖြစ်သည်။ “မီး”(mi) ဟူသည် ဗမာလို “လူမျိုး” ဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည်။ ယခုအခါ ဒေသတွင်း ၌ သာမက အပြည်ပြည် ဆိုင်ရာ လူ့အသိုင်းအဝိုင်း၌ အမျိုးသား အမည် နာမတခု တည်းအဖြစ် ရပ်တည်နေသော “ချင်း”ဟူ သော အမည်နာမသည် ပို၍လူသိများ လာပြီဖြစ်သည်။

ချင်းတို့မူရင်းဒေသ

ချင်းတို့ စတင်ပေါက်ဖွားရာ မူရင်းဒေသနှင့် စပ်လျဉ်း၍ အယူအဆ အမျိုးမျိုးရှိခဲ့သည်။ တချို့က ချင်လုံမှ စတင် ပေါက်ဖွားဆင်း သက်လာခဲ့သည် ဟူ၍လည်းကောင်း၊ တချို့က တရုတ်ပြည် ချင်မင်းဆက်မှ ဆင်းသက်လာသည်ဟူ၍လည်းကောင်း ယူဆခဲ့ကြသည်။ သို့သော်လည်း သမိုင်းပါမောက္ခ လုစ် Groden Luce ဒေါက်တာသန်းထွန်း တို့ကမူ အရှေ့တောင်အာရှသားတို့သည် တိဗက်မြန်မာအုပ်စုမှ ဆင်းသက်လာကြပြီး တိဗက်မြန်မာတို့မှာ တရုတ်ပြည်ရှိ ချီယန် Chi-an အနွယ်ဝင်ဖြစ်သည်ဟု ဆိုကြသည်။ ချင်းတို့မှာ တိဗက် မြန်မာအနွယ်ဖြစ်သောကြောင့် ချင်းတို့ မူရင်းဒေသမှာ ချီယန်တို့ နေထိုင်ရာ တရုတ်ပြည် ကန်စု Kansu ဒေသဖြစ်ခဲ့ သည်။ ဘီစီ (၂၀၀၀)ခန့်တွင် တရုတ်တို့သည် မကြာခဏဝင်ရောက် ကျူးကျော် တိုက်ခိုက်သဖြင့် တောင်ဘက်သို့ တဖြည်းဖြည်း ရွေ့ပြောင်း လာခဲ့ ကြသည်။ တချို့သည် တိဗက်မှာ နေထိုင်ကြပြီး တချို့မှာ ရွှေလီ မြစ်၊ သံလွင်မြစ်၊ ယူနန်ပြည်နယ်များမှာ၎င်း၊ တချို့မှာဟူးကောင်း တောင်ကြားမှ မြန်မာပြည်သို့ ဆင်းသက်လာကြ သည်ဟု ဆိုကြသည်။ ချင်းလူမျိုးများသည် မွန်ဂိုလွိုက်အနွယ်ဝင်များ ဖြစ်ကြ ကြောင်းကို ရှေးဟောင်းပစ္စည်း အမွေအနှစ်ရှာဖွေ ကြသူများနှင့် သမိုင်းသုတေသီများ အဆိုအရ တင်ပြမည်ဆိုပါက စီလူဝီစ် (Luwis)ရေး သားသော“The tribes of Burma” Burma research Journal No(4) စာအုပ်တွင် ချင်းလူမျိုးများသည် မွန်ဂိုလွိုက်အနွယ်ဝင် များဖြစ်ကြောင်း C.A Soppitt ရေးသားသော A short History of Kuki-Lusha စာအုပ်၊ Lt.col.J.Shakespear ရေးသားသော The lushai-Kuki Clan. Carry & H.N Tuck ရေးသားသော The Chin Hill နှင့် F.K.Leman ရေးသားသော The strucrute of Chin society စာအုပ်များတွင် ချင်းလူမျိုးများသည် တရုတ်ပြည်မှ ဆင်းသက် လာကြပြီး တိဗက်မြန်မာ အနွယ်ဝင်များဖြစ်ကြောင်း ထို့ပြင် ချင်းအမျိုးသား ထဲမှလည်း Pu sing Khaw Khai ရေးသားသော “The Chin Their Name and Tradition စာအုပ်၊ (Central-CLCC Annual Magazine) စာအုပ်မှ ပါမောက္ခဒေါက်တာ အေးအေးငွန် ရေးသားသော ချင်းတို့၏ မှုလဇာတိ နှင့် မူရင်းဒေသဆောင်းပါး၊ Dr. Vum Son ရေးသားသော Zo History စာအုပ် နှင့် အခြားချင်းအမျိုးသားတော်တော်များများမှလည်း ချင်းလူမျိုးတို့သည် တရုတ်ပြည်တိဗက်ဒေသမှ ဆင်းသက်လာကြပြီး မွန်ဂိုလွိုက် အနွယ်ဝင်များဖြစ်ကြောင်း တညီတညွတ်တည်း လက်ခံကြသည်။ ဗြိတိသျှစွယ်စုံကျမ်းဖော်ပြချက်အရ တရုတ်ပြည်မှ ဆင်းသက်လာကြသူများသည် အုပ်စုလေးစုခွဲရာ အာလ်တိုက် (Altaic) အော်óတိ-အာရှတစ် (Austro-Asiatic)၊ အင်-ယူရိုပီယန် (Indo-Europe) နှင့် ဆိုင်နို တိဗက်တန် (Sino-Tibetan)များဖြစ်ကြသည်။ ဆိုင်နိုတိဗက်တန် အုပ်စုတွင်း၌ ဟန်-ချိုင်းနစ် (Han-Chinese)၊ ဟွီ-ချိုင်းနစ် (Hui-Chinese)၊ မယို-ရန် (Miao-Yan)၊ ထိုင်း (Tai)၊ တိဗက်-မြန်မာ (Tibet-Burma) ဟူ၍ ပြန်လည် စိတ်ဖြာဆင်းသက်လာ ကြသည်။ မြန်မာ့သမိုင်းအဆိုအရ Tibeto- Burma အုပ်စုတွင် ရခိုင်၊ ဗမာ၊ ချင်း၊ ကချင်၊ လားဟူ၊ လီဆူး၊ လိုလို မိုဆို၊ နာဂတို့ပါဝင်ကြသည်။ ၁၉၅၅ ခုနှစ် အင်းဝမြို့သို့ အင်္ဂလိပ် သံတမန်ကြီး၏ အတွင်းဝန်အဖြစ် လိုက်ပါလာသော ကပ္ပတိန် ယူလီကမူ ချင်းနှင့်လူရှိုင်းလူမျိုးများသည် အင်ဒိုချိုင်းနား အနွယ်ဝင် များဖြစ်ကြပြီး ကူကီး၊ နာဂ၊ ချင်းအနွယ်ဝင် များဖြစ် ကြကြောင်း သိရှိရသည်ဟု ရေးသားထားသည်။ Dr. Vum Son. Zo History ဖော်ပြချက်အရ ချင်းစကားပြောအုပ်စုတွင် အရှို၊ ချိုး၊ ခူမီး၊ ကူကီး၊ လိုင်၊ မီဇို၊ နာဂနှင့် ဇိုစသည်တို့ ပါဝင်ကြသည်။

နေထိုင်ရာဒေသ

ချင်းလူမျိုးများနေထိုင်ရာ ဒေသကို အကြမ်းအားဖြင့်ဖော်ပြရသော် မြန်မာနိုင်ငံအနောက်မြောက်ဘက် စံမရနောင်တန်းဒေသ၊ နာဂတောင်နှင့် မဏိပူရပြည်နယ်တို့မှ တောင်ဘက် မော်တင်စွန်း ရောက်လုနီး ဒေသစပ်ကြားနှင့် အရှေ့ဘက် ချင်းတွင်းမြစ်၏ လက်တက်ဖြစ်သော မြစ်သာမြစ်နှင့် အနောက်ဘက် ဗင်္ဂလားအော် ရောက်လုနီးဒေသစပ်ကြား တောင်မြင့်ကုန်းတန်း လျှိုမြောင်တို့မှာ ချင်းလူမျိုးတို့ နေထိုင်ရာ အချက်အချာဒေသ ဖြစ်လေသည်။

ချင်းလူမျိုးတို့ နေထိုင်ရာ မြောက်ဘက်အစွန်ဆုံးဒေသ၌ ပေ(၁၂၅ဝဝ) မြင့်သော စာရာမေတိတောင်ရှိရာ စုံမရ တောင်တန်းဒေသဖြစ်၏။ ယင်း၏ အနောက်တောင်ဘက် မဏိပူရမြေပြန့်မှာ ကသည်း ခေါ် မေထေးချင်းလူမျိုး တစ်မျိုး၏ ဒေသဖြစ်၏။ ထိုဒေသ၏ တောင်ဘက်၌သော် ချင်းတောင်စစ်စစ်ဟု ဆိုရမည့် တီးတိန်၊ ဖလမ်းနှင့် ဟားခါးနယ်များ ရှိပေသည်။ ယင်း၏တောင်ဘက်၌ (၁၀၄၀၀)မြင့်သော ဝီတိုရိယတောင်တဝိုက်ဖြစ်သည့် ပခုက္ကူ တောင်တန်းဒေသ (ကန်ပက်လက်)ရှိသည်။ နောက်ဘက်၌ မြောက်ပိုင်း ရခိုင်တောင်တန်းဒေသ (ပလပ်ဝ)နှင့် ကုလားတန်မြစ်ဝှမ်း၏ မြောက်ဘက်ဒေသတို့ ရှိကြသည်။ ထိုဒေသများ၌ ချင်းလူမျိုး တို့ကို တွေ့ရပေသေးသည်။ ထိုဒေသများ၌ ချင်းလူမျိုးတို့ကို တွေ့ရပေသေးသည်။ ထိုမျှမကသေး၊ ချင်းလူမျိုးများကို ရခိုင်ရိုးမတောင်၏ တောင်ဘက်ပိုင်းတလျှောက်နှင့် အရှေ့ဘက်မင်းဘူး၊ သရက်မြို့၊ ပြည်ခရိုင်များတွင် တွေ့ရသေး၏။ ထို ဒေသတို့နှင့် တဆက်တည်း ဖြစ်သော ပဲခူးရိုးမတောင်စွယ် တို့၌ပင် ချင်းရွာအချို့ ရှိနေသည်။ ပြည်ထောင်စု မြန်မာနိုင်ငံမှအပ ဘင်္ဂလားဒေရှ့်နှင့် အာသံပြည်နယ်တို့၌လည်း ချင်းလူမျိုးများ ရှိပေသေးသည်။

တိဗက်မြန်မာအစုဝင် ဘာသာစကားကို ပြောဆိုသူ လူမျိုးအချို့ကို မြန်မာနိုင်ငံတွင်းသို့ ရွေ့ပြောင်း ဝင်ရောက်ကြရာတွင် ချင်းလူမျိုးတို့မှာ အရှေ့မြောက်ဘက်ဆီမှ ခပ်စောစောကပင် ဝင်ရောက်လာကြ၍ နောက်ဝင်လာသူတို့ကို နေရာဖယ်ပေးခြင်းအားဖြင့် နောက်ရိုးမ တလျှောက်တွင် အခြေစိုက်လာခဲ့ကြဟန် တူပေသည်။ ထိုမှတဆင့် အနောက်ဘက်အာသံပြည်နယ် မဏိပူရပြည်နယ်နှင့် ဘင်္ဂလားဒေရှ့် ဘက်သို့ တဖြည်းဖြည်း ရွေ့ပြောင်းနေထိုင်ခဲ့ကြ၏။ လွန်ခဲ့သောနှစ်ပေါင်း ၅ဝ အတွင်းခန့်တွင် ချင်းလူမျိုးအများပင် အရှေ့ဘက် ဧရာဝတီမြစ် ဝှမ်း မြေပြန့်ဒေသသို့လည်းကောင်း၊ ရခိုင်တိုင်းဒေသများသို့လည်းကောင်း ပျံ့နှံ့နေထိုင်လာကြသည်ကို တွေ့ရသည်။

ဘာသာစကားအလိုက် ချင်းအမျိုးကွဲပြားခြင်း

ချင်းလူမျိုးတို့ ပြောဆိုသော ဘာသာစကားများကိုလိုက်၍ ကသည်းခေါ် မေထေးအမျိုးနှင့် ချင်းရိုး⁠ရိုးဟု အမျိုးခွဲခြား သတ်မှတ်ထား၏။ ချင်းအမျိုးကို တဖန် ရှေးကုကီ၊ မြောက်ပိုင်းချင်း၊ အလယ်ပိုင်းချင်း၊ တောင်ပိုင်းချင်းဟု ခွဲခြားပြန်သည်။ ပြောဆိုသော ဘာသာစကားတို့မှာ ဘာသာတူ အသံကွဲ စကားမျိုးသာ ပါဝင်သည်သာမက အခြေခံ၌သာတူ၍ သီးခြား ဘာသာစကားများ ကွဲပြားနေသည်လည်း ရှိသည်။ ထို့ကြောင့် နိုင်ငံအတွင်း၌ပင် ချင်းဘာသာစကား ၄၄ မျိုးမျှ ကွဲပြားနေပေသည်။ ၁၉၄၁ ခု မြန်မာနိုင်ငံသန်းခေါင် စာရင်းအရ ချင်းလူမျိုး ဦးရေမှာ ၃၅ဝ⁠ဝဝဝ ခန့် ရှိ၏။ ယင်းသို့ အမျိုးထွေပြားလှသော ချင်းလူမျိုးတို့အကြောင်းကို သိသာထင်ရှားအောင် ရေးသားချိန်မှာ ဘာသာစကားလိုက် ခွဲခြားသတ်မှတ်၍ ဖော်ပြမှသာလျှင် လေ့လာသူတို့အတွက် ပိုမိုလွယ်ကူပေလိမ့်မည်။

ကသည်းချင်းများ

ချင်းအမျိုးကို ၂ စားခွဲခြားထားရာတွင် ပထမအမျိုး ဖြစ်သော ကသည်းချင်း(ခေါ်) မေ့ထေးချင်း Meithei (Kathe) တို့၏ အကြောင်းကို ကသည်းလူမျိုးတွင် စုံလင်စွာ ဖော်ပြထားသည်ကို ကြည့်ပါ။

ချင်းရိုး⁠ရိုးများ

အထက်ဖော်ပြထားသည့်အတိုင်း ချင်းရိုး⁠ရိုးများတွင် ပါဝင်သော ရှေးကုကီချင်း၊ မြောက်ပိုင်းချင်း၊ အလယ်ပိုင်းချင်း၊ တောင်ပိုင်းချင်းတို့ကို အောက်တွင် ပိုမို၍ ရှင်းလင်းစွာ သိသာရန် တစ်မျိုးစီ သီးခြားဖော်ပြ ထားသည်။

ရှေးကုကီချင်းများ

ရှေးကုကီချင်းတို့သည် လွန်ခဲ့သော ၁၂၅ နှစ်လောက်ကတည်းကပင် အာသံနယ်လူရှေတောင်တန်းဒေသ၌ အခြေစိုက်လာခဲ့ဟန်တူသော်လည်း သာဒိုးချင်းများ ဝင်ရောက်နေထိုင်မှုကြောင့် မြောက်ဘက်သို့ ရွေ့ပြောင်း ပေးကြရာ လူရှေတောင်တန်းဒေသမြောက်ဖျားနှင့် မဏိပူရနယ်တို့တွင် ယခုတွေ့ရသည်။ ရှေးကုကီချင်းတို့၏ ဘာသာစကားမှာ အလယ်ပိုင်း ချင်းတို့၏ ဘာသာစကားနှင့် နီးစပ်သည်ဟု ဆို၏။ ဤချင်းမျိုးတွင် ပါဝင်သူတို့မှာ ကချာနယ်မြောက်ပိုင်း တိပါရတောင်၊ စီလဟက်တွင် အများဆုံး တွေ့ရသည်။ ထို့အပြင်ရန်ခေါနှင့် လမ်များ၊ မဏိပူရနယ်ရှိ အနာလများ၊ ရခိုင်တောင်တန်းနယ်၊ ကုလားတန်မြစ်တဝိုက်ရှိ ကျော သို့မဟုတ် ချောများလည်း ပါဝင်သည်။ ယင်းချောလူမျိုးများကား လွန်ခဲ့သော နှစ် ၃ဝ⁠ဝ ကျော်အထက်က ရခိုင်မိဖုရားစောမဲကြီးသည် ဘုရားကျွန်အဖြစ် လှူဒါန်းခဲ့၍ ထိုအရပ်ဒေသသို့၍ ရောက်လာသည်ဟု သက်ကြီးစကား သက်ငယ်ကြား ရှေးသူဟောင်းတို့၏ စကားတွင် ဖော်ပြထားသော လူမျိုးများ ဖြစ်သည်။

မြောက်ပိုင်းချင်းများ

မြောက်ပိုင်းချင်းလူမျိုးတို့တွင်လည်း နီးစပ်ရာဘာသာ စကားအလိုက် (က) သာဒိုး(Thadou)ချင်းများနှင့် (ခ) စုတ်တေး (Sokte) ကမ်ဟောင် (Kamhau)နှင့် စီးယင်း (Siyin/ Sizang)ချင်းများဟု ၂ စုခွဲထားသည်။ သာဒိုး (၆ဝ⁠ဝဝ)နှင့် ယိုး (၁၄ဝဝ)တို့မှာ ယခင်က မြန်မာပြည်မတွင် နေခဲ့ကြဟန် တူ၏။ နှစ်ပေါင်း ၃ဝဝ၊ ၄ဝဝ လောက်က နာဂတို့ဒေသဖြစ်သော စုံမရတောင်တန်းဒေသသို့ ဝင်ရောက်နေထိုင်လာကြသည်။ ယခုအခါတွင် တီးတိန်နယ်၏ မြောက်ဘက်အစွန်ဒေသနှင့် မဏိပူရပြည်နယ်တို့တွင် တွေ့ရသည်။

စုတ်တေး (Sokte)၊ ကမ်ဟောင် (Kamhau)၊ စီးယင်း (Siyin/ Sizang)

၁၉၃၁ ခု သန်းခေါင်စာရင်းအရ စုတ်တေးချင်းဦးရေမှာ ၁၇ဝ⁠ဝဝ ကျော်၊ ကမ်ဟောင်ချင်း ၂ဝ⁠ဝဝ⁠ဝ ကျော်နှင့် စီးယင်း ချင်း ၃၅ဝ⁠ဝ ကျော်ရှိကြောင်း သိရ၏။ ယင်းတို့မှာ အကြမ်း အားဖြင့် တီးတိန်နယ်တွင် နေကြ၍ တီးတိန်ချင်းဟုလည်း ခေါ်ကြသည်။ စုတ်တေးချင်းတို့သည် တီးတိန်နယ်မြောက်ပိုင်း မဏိပူရမြစ် ကမ်းများပေါ်တွင် နေကြသည်။ အထက်မြန်မာ ပြည်ကို သိမ်းပိုက်စဉ်က ဗြိတိသျှတို့ အကြိတ်အနယ် တိုက်ယူ ရသော ချင်းတို့မှာ စိယင်ချင်းများ ဖြစ်၏။ အမည်ရင်းမှာ ရှီယန်တေးဖြစ်၏။ မြန်မာတို့က သူတို့ကို စိယင်ဟု ခေါ်ကြ သည်။

စီးယင်းချင်းတို့မှာ လူဦးရေနည်း၍ ရွာကြီး ၈ ရွာလောက် တွင်သာ နေလင့်ကစား စစ်မှုထမ်းခြင်းတွင် လက်ဦးဖြစ်ခြင်း၊ တိုးတက်လိုခြင်းတို့ကြောင့် အရေးပါလှသူများ ဖြစ်၏။ ဒေသ အနှံ့အပြားသို့ ရောင်းဝယ် ဖောက်ကားလေ့ရှိသဖြင့် နေရာအနှံ့ အပြားသို့ ရောက်သည့်အတိုင်း သူတို့၏စကားကို တီးတိန်နယ် တွင် အများပြောဆိုနိုင်၍ ထိုနယ်၏ ရုံးသုံးစကားပင် ဖြစ်ခဲ့ပေ သည်။ စီးယင်းချင်းတို့သည် တီးတိန်၊ စုတ်တေးတို့၏ အရှေ့ ဘက် ဒေသတွင် နေထိုင်ကြသည်။ ပင်ပန်းခံကာ ကြိုးစားလုပ် ကိုင်၍ တတ်သိလိုစိတ်ရှိကြသည်။ ယောက်ျားတို့သည် အမဲ လိုက်ခြင်းနှင့် စစ်တိုက်ခြင်း၌ ဝါသနာပါသည်။ အလုပ်ကြမ်း မှာမူ မိန်းမနှင့် ကျွန်တို့၏အလုပ် ဖြစ်သည်ဟု စီးယင်းချင်းတို့ ဆိုရိုးစကားရှိသည်။ တီးတိန်နယ်ချင်းတို့သည် ဖလမ်းချင်း (ဝှန်လငိုတို့မှတပါး) တို့နှင့်မတူဘဲ ဆံနောက်တွဲထုံးကြ သည်။ မဏိပူရပြည်နယ်သို့ သွားရာလမ်းမှာ ထိုချင်းတို့၏ ဒေသကို ဖြတ်သန်းသွားသဖြင့် ယဉ်ကျေးမှုတွင် များစွာ တိုးတက်လျက် ရှိကြသည်။

အလယ်ပိုင်းချင်းများ

ဖလမ်းနှင့် ဟားခါးနယ်များတွင်နေကြသော ချင်းများသည် အလယ်ပိုင်းချင်းဖြစ်၏။ ဖလမ်းနယ်ရှိ ချင်းတို့တွင် ရှူန်က သို့မဟုတ် တရှုံချင်းများ (၃ဝ⁠ဝဝ)၊ ဇဟောင် သို့မဟုတ် ယဟောင်ချင်းများ (၉၅ဝဝ)၊ လိုင်ဇို သို့မဟုတ် လွန်စီအိုချင်း များ (၆၅ဝဝ)၊ ကွန်လီချင်းများ (၃၅ဝဝ)၊ ငွန် သို့မဟုတ် တပေါင်ချင်းများ (၃၅ဝဝ) နှင့် ဇင်ဂျက်ချင်းများ (၆ဝ⁠ဝဝ)တို့ ပါဝင်သည်။ ဤဒေသတွင် လိုင်ဇိုစကားကို အသုံးများသည်။ ချင်းတောင်အခြားဒေသနှင့် နှိုင်းစာလျှင် ထိုဒေသတွင် လူဦးရေများပြား၏။ အိမ်ခြေ ၄ဝဝ မျှရှိသော ရွာကြီးတို့ကို တောင်စောင်းများတွင် တည်ဆောက်နေကြသည်။ ပြောင်း၊ ဗူး၊ ဖရုံတို့မှာ အဓိကအစာ ဖြစ်ပေသည်။ ဝတ်စားဆင်ယင်မှု နည်းပါးလှသည်။ ကိုယ်လုံးကိုယ်ဖန်အားဖြင့် အခြားချင်းတို့ လောက် မတောင့်တင်း သော်လည်း ဆက်ဆံရေး၌ ပိုမို ကျွမ်းကျင်ကြ၍ မိတ်သင်္ဂဟပေါများကြသည်။ ယဟောင်တို့သည် မိမိတို့ဖာသာ တောင်ရိုးတစ်ခုတွင် နေကြ၏။ စုတ်တေးနှင့် ကမ်ဟောင်တို့မှာ မိမိတို့မှ ဆင်းသက် သူများဟု ယူဆကြသည်။ ဝှန်လငိုတို့ကား ကျန်ရစ်နေခဲ့သော လူရှေများဖြစ်ကြ၏။ တရှုံ တို့မှာ တောင်ဘက်ဆီမှ ဟားခါးတို့ တိုက်ခိုက်မှုကြောင့် ဖလမ်းသို့ ရွှေ့လာသူများ ဖြစ်၏။ ဤဒေသရှိ ချင်း အမျိုးစုတို့မှာ ရောနှောနေထိုင်ကြသည်။ ဒေသလိုက် အများသဘောတူ ရွေးကောက်တင်မြှောက်သော လူကြီး ၅ ဦး ပါဝင်သည့် အဖွဲ့က စီမံအုပ်ချုပ်ကြလေသည်။ ဟားခါးနယ်ရှိချင်းများတွင် ဟားခါးနယ်မြောက်ပိုင်းနေ လိုင်(ဟားခါး) ကလန်⁠ကလန်နှင့် ယိုကွ(ပေါင်း ၂၄ဝ⁠ဝဝ)၊ တောင်ပိုင်းနေ လောထု (၁ဝ⁠ဝဝဝ)၊ ဇိုတုန် (၉ဝ⁠ဝဝ)၊ ဆမ်တန် (၇ဝ⁠ဝဝ) တို့ ပါဝင်သည်။ ဗိုလ်မှူး အင်းရစ်က ဟားခါးစုစု ပေါင်း ၆၈ဝ⁠ဝဝ ခန့်ရှိမည်ဟု ခန့်မှန်းသည်။ ချင်းတောင်သူပုန်ထစဉ်က ဗြိတိသျှတို့ လေးစားလောက်အောင် တိုက်ရည်ခိုက်ရည်ကောင်းစွာနှင့် တော်လှန်တိုက်ခိုက်ကြ သည်။ စစ်ရည်စစ်သွေးရှိသူများ ဖြစ်၏။ အရပ်အမောင်း ကောင်း၍ သန်စွမ်းပင်ပန်းခံနိုင်သူများ ဖြစ်သည်။ အသိဉာဏ် ကောင်းသူများ ဖြစ်လင့်ကစား နေထိုင်ရာဒေသမှာ ရောက်ပေါက်ရန် ခဲယဉ်းခြင်းကြောင့် တိုးတက်သင့်သလောက် မတိုးတက်ကြပေ။ ဤဒေသတွင် (ဟားခါး)စကားကို အသုံးများကြ၏။ မိရိုးဖလာ ဆက်ခံလာသော အကြီးအကဲတို့က ဒေသလိုက် အုပ်ချုပ်ကြသည်။

ကမ္ဘာကို ရေလွှမ်းမိုးပြီးနောက် ကျန်နေသောဇနီးမောင်နှံမှ ပေါက်ဖွားလာသည်ဟု ဟားခါးချင်းတို့ ယုံကြည်ကြသည်။ အကြီးအကဲတို့မှာ ပိုးဖြင့် လှပဆန်းကြယ်စွာရက်လုပ်ထားသော လွှာချင်းများကို ရုံကြသည်။ ဝှန်လငိုချင်းတို့မှအပ ဤအလယ်ပိုင်း ချင်းတို့သည် မိမိတို့ဆံကို ဦးခေါင်းထိပ်၌ သို့မဟုတ် နဖူးပေါ်၌ ထုံးရစ်ကြသည်။ သို့ဖြစ်၍ မြန်မာတို့က ယင်းတို့အား ဗောင်းရှည်ဟု ခေါ်ဝေါ်ကြသည်။

လူရှေနှင့် လခါ

အလယ်ပိုင်းချင်းတို့တွင် လူရှေနှင့် လခါချင်းတို့ကိုပါ ထည့်သွင်းရပေမည်။ မြန်မာနိုင်ငံမှ အာသံ ပြည်နယ်ဘက်သို့ ရွေ့ပြောင်းခဲ့ကြသဖြင့် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်းမှာ ထိုလူများကို အနည်းငယ်သာ တွေ့နိုင်ပေသည်။ လူအများစုမှာမူ နိုင်ငံပ၌ နေထိုင်ကြ၏။ ရခိုင်တောင်တန်းနယ်မြောက်ပိုင်းတွင် လခါ များ ရှိသေးရာ ထိုဒေသ၌ ယင်းတို့ကို ရခိုင်တို့က ရှမ်းတုဟု ခေါ်ကြသည်။

တောင်ပိုင်းချင်းများ

တောင်ပိုင်းချင်းများတွင် ပါဝင်သူတို့မှာ ပခုက္ကူ တောင် တန်းဒေသ ချင်းတောင်နှင့် ရခိုင်တောင်တန်းဒေသ တို့ဆုံရာ ခေါင်လှသည့်ဒေသတွင် ေနေထိုင်ကြသည်။ ဝေလောင်ချင်းများ၊ တမန်း(၈)များ (၈ဝ⁠ဝဝ)၊ မိရမ်များ (၅ဝ⁠ဝဝ)၊ ဇိုလမ်နီများ (၂၅ဝဝ) နှင့် မဂန်ခေါ် ကြိမ်ပတ်ချင်းများ (၃ဝ⁠ဝဝ)တို့အပြင် ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသနေ ချင်းများ၊ မင်းဘူး၊ သရက်မြို့၊ ပြည်ခရိုင်များနှင့် ရခိုင်တိုင်းနေချင်းများ ပါဝင်ကြသည်။

ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသ (ချင်းပုတ်၊ ချင်းပုန်းနှင့် ယင်ဒူးများ) ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသတွင် ချောင်း ၁ဝ ချောင်းရှိရာ ထိုချောင်းတို့အနက် မြောက်ဘက်ပိုင်း ၇ ချောင်းတွင် ချင်းပုတ်ခေါ် ကန်ပက်လက်ချင်းတို့ (၂ဝ⁠ဝဝဝ) နေထိုင်၍ တောင်ဘက်ကန်ပက်လက်အထက် စလင်းနှင့်အခြားတစ်ချောင်း တွင် ယင်ဒူးတို့ (၄၅ဝဝ)နေထိုင်ကြ၏။ မုန်းချောင်းနှင့် ထို ချောင်း၏ မြောက်ဘက်နှင့် ဆောမြို့၏တောင်ဘက်တွင် ချင်းပုန်း (၈ဝ⁠ဝဝ)တို့ကို တွေ့ရ၏။ ထိုမှသည် တောင်ဘက် မင်းဘူးခရိုင်သို့ ပျံ့နှံ့နေထိုင်ကြသည်။ ဤချောင်းများတွင် ချင်းတို့သည် ၁၅ အိမ်၊ အိမ် ၂ဝ အစုဖြင့် ရွာကလေးများတည်၍ နေထိုင်ကြ၏။ ထိုအိမ်စုကလေးများကို ပေါင်းကာ ချောင်းအလိုက် အုပ်ချုပ်ရန် ချောင်းအုပ်များ ကို ခန့်ထားခဲ့လေသည်။ ချောင်းအုပ်တို့မှာ အစိုးရလခစားများ ဖြစ်၍ ချင်းတောင်ဒေသရှိ အကြီးအကဲများကဲ့သို့ ဩဇာအာဏာ မရှိကြပေ။

ချင်းပုတ်တို့မှာ အယူသည်း၍ ဗဟုသုတနည်းပါးကြ သည့်အတိုင်း တိုးတက်မှုမရှိလှပေ။ နတ်ကိုးကွယ်မှုကို လေး နက်စွာ ယုံကြည်ကြ၏။ နတ်မမေးဘဲ မည်သည့်အမှုကိုမျှ မပြုကြသဖြင့် ယင်းတို့နှင့် ဆက်ဆံရန်မှာ မလွယ်ကူလှပေ။ မင်းတပ်၊ ကန်ပက်လက်တဝိုက်ရှိ ချင်းပုတ်တို့မှာ တောလိုက်ရာ၌ ကျွမ်းကျင်ကြသည်။ ၅ ပေမျှ ရှည်သောလေးနှင့် သတ္တု အဖျားတပ်ထားသော မြားများ၊ ဓားတိုများကို အမြဲဆောင်သည်။ လေးကြိုးရိုက်ခြင်းမှ ကာကွယ်နိုင်ရန် ယွန်းချထားသော ကြိမ် လက်ပတ်ကို လက်ဝဲလက်တွင် ဝတ်ဆင်ကြသည်။ အမျိုးသားများသည် အဝတ်အထည်ကို လုံ⁠လုံလဲလဲ မဝတ်ဆင်ကြချေ။ အမျိုးသမီးတို့မှာ ပေါင်လယ်ထိသာ ရောက်သော သင်တိုင်း များကို ဆင်မြန်းကြ၏။ ထိုသင်တိုင်းများကို ခက်ခဲဆန်းကြယ်စွာ ရက်လုပ်ထားပေသည်။

မင်းတပ်နှင့် ကန်ပက်လက်နယ်ရှိ ချင်းတို့ကို ချင်းပုတ်ဟု ခေါ်လျှင် မနှစ်သက်ကြချေ။ သူတို့နေထိုင်ရာ ချောင်းကိုစွဲ၍ အမျိုးနာမည်ကို မှည့်ခေါ်လေ့ရှိသည်။ သို့သော် လူမျိုးခွဲဗေဒ အလို့ငှာ ချင်းပုတ်ဟု သုံးကြလေသည်။

တောင်ပိုင်းချင်းအချို့တို့သည် များသောအားဖြင့် မျက်နှာ တွင် ပါးရဲထိုးကြသည်။ ထိုးသည့်ပုံစံမှာ လူမျိုးစုကို လိုက်၍ ကွဲပြား၏။ အသက် ၇ နှစ် ၈ နှစ်လောက်မှစ၍ နှစ်စဉ် နှစ်တိုင်း မျက်နှာပြည့်သည့်တိုင်အောင် ထိုးကြသည်။ ပါးရဲထိုးရသည့် အကြောင်းမှာ အခြားလူမျိုးက ဖမ်းဆီးသွားသော် လွယ်ကူစွာ ရှာဖွေနိုင်ရန်အတွက် ဖြစ်သည်ဟု ဆို၏။ ချင်းပုန်းတို့မှာ ဗုဒ္ဓအယူဝါဒကို အများအပြား သက်ဝင်ယုံကြည်ကြသည်။ ချင်းတောင်၏ အရှေ့ဘက်တောင်ခြေရင်းတွင် များစွာ မြန်မာဆန်လှသော တောင်သားများ (၁⁠၁ဝ⁠ဝဝ)သည် တကောင်းပန်းဘဲမောင်တင့်တယ်မှ ဆင်းသက်ခဲ့၍ တချိန်က ပုပ္ပါးတောင်တွင် နေခဲ့ကြသည်ဟု ယုံကြည်ကြသည်။ ချင်းများသည် မြန်မာများနှင့် အိမ်ထောင်ပြုခြင်း မရှိကြချေ။ ပိုးများကို မွေးမြူ၍ ယောပုဆိုးများကို ရက်လုပ်ကြသည်။ မြန်မာပြည်မအတွင်း တောင်ဘက်အကျဆုံးချင်းတို့မှာ ရှို သို့မဟုတ် အရှိုချင်းများ ဖြစ်၏။ ၁၉၂၁ ခု သန်းခေါင်စာရင်း တွင် လူဦးရေပေါင်း ၆ဝ⁠ဝဝ⁠ဝ ကျော်ပြထားသော်လည်း ၁၉၃၁ ခု၌မူ ၁၅ဝ⁠ဝ ကျော်သာ ပြထားသည်။ ထိုသန်းခေါင်စာရင်းတွင် သီးခြားအမည်ခွဲခြား ဖော်ပြခြင်း မရှိသောချင်းလူမျိုးဦးရေ ၉ဝ⁠ဝဝဝ ရှိသည့်အနက် ၄ဝ⁠ဝဝ⁠ဝ ကျော်မှာ မကွေးတိုင်း အတွင်း၌ ဖော်ပြထားပေသည်။

ရခိုင်ပြည်နယ်

ရခိုင်ပြည်နယ်ရှိ ချင်းလူမျိုးတို့တွင် လူဦးရေအများဆုံးမှာ မြို ( ခမိ ) သို့မဟုတ် မြို ( ဝါကုန်း) လူမျိုးဖြစ်၏။ လူဦးရေ ၁၂ဝ⁠ဝဝဝ မျှရှိ၍ စစ်တွေခရိုင်တွင် ၃ ပုံ ၂ပုံ၊ ရခိုင်တောင်တန်းဒေသတွင် ၃ ပုံ ၁ ပုံ ပျံ့နှံ့လျက် ရှိသည်။ အခြားချင်းလူမျိုးများမှာ ပခုက္ကူ တောင်တန်းနယ်ရှိ ချင်းပုန်း၊ ယင်ဒူးတို့နှင့် နွယ်သော ပို၊ မုံယင်၊ ကို၊ ကယင်တို့ ဖြစ်သည်။ ယင်းတို့ကို ကျောက်ဖြူနှင့် စစ်တွေခရိုင်တွင် တွေ့ရ၏။ ခမွီ သို့မဟုတ် ခမွေတို့ကို ရခိုင် တောင်တန်းဒေသ၊ စစ်တစ်ကောင်းခရိုင် တောင်ကုန်းဒေသတို့ တွင် တွေ့ရ၏။ အရိုင်းနှင့် အဝဟု ၂ မျိုး ကွဲသေးသည်။ အရိုင်းခမွီတို့အား တစ်နည်းအားဖြင့် အဖျားခမွီဟုလည်း အချို့ တို့က ခေါ်သည်။

အခြားချင်းအမျိုးများမှာ ရခိုင်တောင်တန်းဒေသရှိ တောင်ဆို (၁ဝ⁠ဝဝ)၊ စစ်တွေခရိုင်ရှိ ကောကဒန် (၃ဝဝ)၊ ကျောက်ဖြူခရိုင်တွင် အများဆုံးတွေ့ရသော လဲဒူ (၁၇ဝဝ)၊ စစ်တု (၅ဝ⁠ဝဝ)၊ မတု (၁၅ဝ)နှင့် ချောင်းကြီးချင်း (၃၆) တို့အပြင် ကျောက်ဖြူနယ်အတွင်းတွင် အများဆုံး အခြေတည် နေထိုင်၍ သံတွဲနယ်အတွင်းတွင် အနည်းအကျဉ်းသာ နေထိုင် သည်ကို တွေ့ရသော စိုင်ဘောင်ချင်း (၈ဝ⁠ဝဝ)တို့ ဖြစ်လေ သည်။

အထူးသဖြင့် တီးတိန်နယ်မှ ချင်းတို့သည် ကုန်းဘောင် ခေတ် မြန်မာဘုရင်များလက်ထက် စော်ဘွားနယ်အဖြစ် ဖွဲ့စည်း ထား၍ ခေါင်းဆောင်တို့မှာ စော်ဘွားအဖြစ် ချီးမြှင့်ခြင်းခံခဲ့ ရသော လူမျိုးများဖြစ်ပေသည်။ ထိုစဉ်ကတည်းကပင် မြန်မာနိုင်ငံ၏ အရေးတွင် ပါဝင်ဆောင်ရွက်လိုသော တိုင်းရင်းသား များ ဖြစ်၏။ အထက်မြန်မာပြည်ကို ဗြိတိသျှတို့ သိမ်းပိုက်ပြီး နောက် ချင်းတောင်တွင် အုပ်ချုပ်မှုအခြေစိုက်ရန် ကြိုးစားရာ တွင် ၁၈⁠၈၈ ခုနှစ်မှ ၁၈၉၆ ခုနှစ်ထိ ဗြိတိသျွတို့ကို ခုခံ တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ အခြေစိုက်အုပ်ချုပ်မိသည့်တိုင်အောင် ၁၉၁၇၊ ၁၈ ခုနှစ်တွင် ဟားခါးနှင့် ကုကီချင်းတို့က ၂ နှစ် ကြာမျှ တော်လှန်တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြ၏။

ပထမကမ္ဘာစစ်အတွင်း ၁၉၁၇ ခုနှစ်က ချင်းအမျိုးသား ၁ဝ⁠ဝဝ ခန့်ကို အလုပ်သမားတပ်အဖြစ် ပြင်သစ်နိုင်ငံသို့ ဗြိတိ သျှတို့က ပို့ခဲ့လေသည်။ ၁၉၂၁ ခုနှစ်တွင် အမှတ် ၄/၂ဝ ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ကို ဖွဲ့ခဲ့၏။ ၁၉၃၇ ခုနှစ်တွင် အိန္ဒိယပြည်နှင့် မြန်မာပြည် ခွဲခွာပြီးသည့်နောက်သော် မြန်မာသေနတ်ကိုင်တပ်များ ဖွဲ့စည်းရာတွင် တပ်တိုင်း၌လိုလိုပင် ချင်းအမျိုး သားတို့ ဝင်ရောက်အမှုထမ်းခဲ့သည်ကို တွေ့မြင်သိရှိရပေသည်။ လွတ်လပ်ရေးရပြီးသည့်နောက် ချင်းအမျိုးသားတို့မှာ များစွာ နိုးကြားတိုးတက်လာ၏။ တောင်တန်း ဗုဒ္ဓသာသနာပြု အဖွဲ့၏ ကြိုးစားမှုကြောင့် ချင်းအချို့တိုသည် ဗုဒ္ဓအယူဝါဒကို စတင်ယုံကြည်လာကြလေပြီ။ အုပ်ချုပ်မှုဘက်တွင် ချင်းဝိသေသတိုင်းဟု သတ်မှတ်ကာ ဝန်ကြီးတစ်ဦးက ဦးဆောင်၍ အုပ်ချုပ်လေရာ လမ်းပန်းဆက်သွယ်ရေး၊ ပညာရေး၊ စီးပွားရေး နှင့် ကျန်းမာရေးတို့ဖက်တွင် ထူးခြားစွာ တိုးတက်လာသည်နှင့် အမျှ ချင်းဝိသေသတိုင်းသည် ယခုအခါ ပြည်ထောင်စုအတွင်း၌ ခေတ်နှင့်ယင်ပေါင်တန်းလိုက်နိုင်အောင် ကြိုးစား တိုးတက် လျက် ရှိပေသည်။ ဖေဖော်ဝါရီလ ၂ဝ ရက်နေ့ကို ချင်းအမျိုး သားနေ့ဟု ပြည်ထောင်စုအစိုးရက အသိအမှတ်ပြုထားလေ သည်။

ဝတ်စားဆင်ယင်ထုံးဖွဲ့မှုများ

ချင်းလူမျိုးတို့ကိုရှေးဟောင်းအာသံ စကားဖြင့် လည်းကောင်း ဘင်္ဂါလီဘာသာ ဖြင့်လည်းကောင်းကုကီလူမျိုးဟုလည်းခေါ်သည်။ ပုဂံရှေးဟောင်း ကျောက်စာများတွင် အနောက်ဘက်ဒေသများ ချင်းတောင်အချို့ နေရာများတွင် ယေဘုယျအားဖြင့် စောင်အဖြူတစ်ကို ဘယ်ဖက်ပုခုံးပေါ်တွင်တင်ပြီး ကျန်တစ်စကို ယာဖက်ချိုင်းအောက်မှ ပတ်၍ ဘယ်ဖက်ပုခုံးထက်သို့ ပြန် ၍သိုင်းခြုံဝတ် ဆင်လေ့ ရှိသည်။ ပွဲလမ်းသဘင်များတွင် ပွင့်ဒူးမ ခေါ် အနက်စိမ်းအနီရွှေပွင့်ရောင်စောင်ကြားများကိုဝတ်ဆင်လေ့ရှိသည်။ ရှေးခေတ်အမျိုးသားများ သည် မြန်မာအမျိုးသားများကဲ့သို့ ဆံပင်ရှည်များထားလေ့ရှိသည် ယခုထက်တိုင် အချို့ဆံပင်ရှည်များထားဆဲဖြစ်သည်။ အမျိုးသမီးများသည်အကျီလက်ရှည်ခါးအောက်တင်ပါးဖုံးသည်အထိဝတ်ဆင်ကြသည်။ အကျီလက်ပြင်တွင်အပွင့်ကြောင်း၊ချိုင်းကြား ခါးအောက်တင်ပါးအထိအနီရစ်သုံးရစ်နှစ်ဖက်စလုံးပါရှိသည်။ ထဘီကိုမူဒူးအထိနှစ်နှံစပ်၊အနီအနက်ကြားသို့မဟုတ်အနက်နှင့်နက်ပြာရောင်ဝတ်ဆင်သည်။ သာမန်အချိန်အခါများတွင် ကိုယ်ပေါ်တွင်စောင်ဖြူများဝတ်ထားတတ်သည်။ ပွဲလမ်းသဘင်များရှိလျှင်ပွင့်ဒူမစောင်သို့ မဟုတ်တင်းတိမ်များ ဝတ်ဆင်ကြလေသည် အမျိုးသမီးများသည်ဆံပင်ကို သုံးစုခွဲပြီးဘေးနှစ်ဘက် နောက်ဘါက်တွင်ရစ်၍ ချထားသည်အချို့ကကျစ်ဆံမြီးသုံးခုထိုးထားသည် ရှေးကမျက်နှာတွင်ပရဲဆေးမင်ကြောင်ထိုးသည့် ဓလေ့ရှိခဲ့သည်။

ပွဲတော်များ

ချင်းတိုင်းရင်းသားများတွင်နှစ်စဉ်ပွဲတော်နှစ်မျိုးကျင်းပလေ့ရှိသည်။ လောမအံ့နက်ပွဲခေါ်နှစ်သစ်ကူးပွဲတော်နှင့်ခိုဒိုပွဲခေါ်ကောက်သိမ်းရိတ် သိမ်းပွဲသို့ မဟုတ်သီးနှံသိမ်းပွဲ တို့ပင်ဖြစ်သည်။

တော်လှန်ရေးများ

တီတိန်နယ်မှချင်းတို့သည်ကုန်းဘောင်ခေတ်မြန်မာဘုရင်များလက်ထက်စော်ဘွားနယ်အဖြစ်ဖွဲ့စည်းထား၍ခေါင်းဆောင်တို့မှာစော်ဘွား အဖြစ်ချီးမြှောက်ခြင်းခံရသောလူမျိုးများ ဖြစ်ပေသည်။ ထိုစဉ်က တည်းက ပင်မြန်မာနိုင်ငံရေး၏ အရေးတွင်ပါဝင်ဆောင်ရွက်လိုသော တိုင်းရင်းသားများ ဖြစ်၏ အထက်မြန်မာပြည် ကိုဗြိတိသျှတို့သိမ်းပိုက်ပြီးနောက်ချင်းတောင်တွင် အုပ်ချုပ်မှု အခြေစိုက်ရန် ကြိုးစားခဲ့ရာ တွင်၁၈⁠၈၈ခုနှစ်အထိဗြိတိသျှတို့ကိုခုခံတိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ အခြေစိုက်အုပ်ချုပ်မိသည့်တိုင်၁၉၁၇နှင့်၁၉၈၁တို့တွင်ဟားခါးနှင့်ကုကီချင်းတို့ (၂)နှစ်ကြာမျှတော်လှန်တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသေးသည်။

ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသ (ချင်းပုတ်၊ ချင်းပုန်းနှင့် ယင်ဒူးများ)

ချင်းအမျိုးသမီးတို့ ပါးရဲထိုးခြင်းမှာ ဓလေ့ဖြစ်သော်လည်း ယခုနောက်ပိုင်း ယင်းဓလေ့တို့ ပျောက်ကွယ်လုပြီဖြစ်သည်။

ပခုက္ကူတောင်တန်းဒေသတွင် ချောင်း ၁၀ ချောင်းရှိရာ ထိုချောင်းတို့အနက် မြောက်ဘက်ပိုင်း ၇ ချောင်းတွင် ချင်းပုတ်ခေါ် ကန်ပက်လက်ချင်းတို့ (၂၀⁠၀၀၀) နေထိုင်၍ တောင်ဘက်ကန်ပက်လက်အထက် စလင်းနှင့် အခြားတချောင်းတွင် ယင်ဒူးတို့ (၄၅၀၀) နေထိုင်ကြ၏။

Read More

HNGILH A THEIH LO MI CNF/CNA LE KAWL RALKAP

2006 kum ah Lunglui Kual Baptist Area (LKB) hmin in Falam Peng Saimun khua ah Camping kan tuah.LKB Sungah cun Saimun, Khawdar,Cicai,Bualhmin le Khawpual kan si.

Cumi kan tuah rero lai ah zankhat cu zo ih hoha,ti theih lo mi CNF/CNA ralkaap pawl cu Bocung khua ihsin Saimun khua ah zan nazi 7:30pm hrawngah Saimun khawbawipai inn ah an thleng.

An thlen tikah kan Khawbawipa Pa Sai Lian Thang cu an beeng ciamco.Na hna ṭuanpi pawl va ko thluh aw. Na kothei lo a sile kan lo kapṭhat ding an ti.Cuticun Pa Sai Lian Thang cun ṭih emem in a ko thluh. Cutikah tu rori in nan khuataang in paisa ks,(300,000/-)nan pek a ṭul.Nazi 9:00PM tiang ka hngak ding.Nan pek thei lo a sile nan fapa kan kai ding an ti.Cumi lai ah pasai ting(3) hi man a neizet lai.

Cuticun khawsung pituhsit pawl cu zanthim lakah paisa khon in khaw sungah an vaak ciamco. Nazi 10:00Pm a kim tikah paisa ting(3) an dil mi cu ngah lo in ting (250000/-)lawng an khon ngah.

Cutikah caan kan nei nawn lo tin Saimun khawbawi Pai fapa Salai Sai Cung Nung cu an kai. Vanthaṭ ruangah kan ti ding maw ? Tibual lam ihsin Ralkap pawl cu Bocung zin zawhin an ra hngelcel ve. Cuticun Saimun khuakiang Baibeeng Tiva (Baibeeng/bing Lui) kuam sung ihsin zan nazi 1:00AM hrawngah an tongaw dutdi.

Cumi Tiva kuam sung ahcun zan var an kapaw. Ralkap lam ihsin Bomb tla an puah. Meithal khal zuun (200) laihin an kap. Ralkap lam ihsin senhnih pakhat cu an khut zunglai pahnih an kap tan.Cun CNF/CNA lam ihsin cun pakhat a khawng ah an kap ngah ve tin thuthang cu kan theisal.Asinan a dik le dik lo timi cu felfai zetin theih a silo.

Cutin cun CNF/CNA ralkap pawl cu Baibeng Tiva thlun in Saimun khua leiram Buanzaang Mual hnahcang kung hnuaiah an cawl.Cumi ihsin Ciakrawn-Khawpual-Cicai-Congthu khua lam ah an feh ta a si.

Cun Saimun khawbawi fapa Salai Sai Cung Nung khal cu an kapawk tikah tiva kuam sung ahcun a dawp ve.Vanṭhatnak ruangah tivar kuam sung ihsin a zanzan in tivar luang thlun in a suk vivo ih a luat.Ralkap lam ihsin meithal thawn kap ngah awknak pakhat hman a um lo.

Cutincun a thaizing khawvaang tikah Ralkap hrekkhat pawl cu Saimun an ra.Cun an kapngah mi pa cu siivai thawn an thuamlawm. Cutin cun a thaizing ah Rih/Ṭio lam ihsin Ralkap (100) lai Meithal thawn Bomd thawn an ra ciamco.Cutin cun Saimun ah karkhat lai an riak.Rawl an ei.Thu an sut. Ar an kap. Pawta an suai.An ra leuhleuh.

Ralkap pawl ih umsung cu Saimun Ar zuatmi pawl hmuahhmuah a cemthluh zik. Khat lamah CNF/CNA pawl le kan ṭih.Ralkap pawl le kan ṭih.Khawmi cu ṭihphannak thawn kan khat.

Asinan Ralkap pawl hnen ahcun CNF/CNA pawlih paisa an khuan mi cu kan pek lo a si ! tin kan ti. Asan kan pek tita bang sehhla khawtlang zaten an ṭhattheh men ding zum a um. Ziangruangah tile cumi san lai ahcun olsam zetin minung kapṭhat hluahhlo theih a si.

Khatlam ah Pathian thatnak cu Saimun khua ah LKB Area Camping um lo ta sehhla Saimun khua ihsin an kap aw dingih khawmi tampi thihnak le hliamhma kan tuarphah ding a si.

Cumi Camping tumih a zirhtu pawl cu Dr.Tha Nei Fai, Rev.Dr Bawi Ceu, Evan Zil Maam , Evan Pu Zual ect pawl tla an si.

Hithu pawl hi tuisun ni ah remdaihnak rel rero hman sehhla a tuartu mipi hrang ahcun thin a damthei ngaingai hrih lo.

Curuangah a cemcia mi kan tihsual mi thilpawl hi, khat le khat ngaidamnak dilsal awkin hmalaak sal theinak caan umsal sehhla duh a umzet.

(1)CNF/CNA ih paisa an khuandah mi le an hmandan pawl mipi theihter sal a tha.

(2)CNF/CNA ruangah nunnak a liamtu mipi pawl hnen ah ngaidam dilnak tuahsal a tha.

(3)CNF/CNA ralkap in Kawl ralkap vekin Khawte lamih Ar/Vok an ṭhahsak mi le an thawi(hremnak) an pek dahmi pawl hnenah ngaidam dilnak tuahsal a ṭha.

#Note:A famkim deuh le fiang deuhin ngansal leh ding.CNF/CNA huatnak ruangah ngan mi a silo.A taktak thilcang mi sawn a si.

By - Salai Thang

Read More

ချင်း အမျိုးသား တပ်ဦး CNF/A ၏ အဓမ္မမှုများ

ဒေါက်တာ ပူဝုန့်ဆွဏ် (Dr. Pu Vum Son) မှတ်တမ်းတင်ထားသော CNF/A ၏ အဓမ္မမှုများ

ဒိမ်ရှန်းကျင်း (Dim Sian Ciin) အရေးနှင့် ပတ်သက်ရ်္ရ်္CNFဘက်မှ သုံးလအတွင်း အကြောင်းပြန်မည် ဟူသော CNF ခေါင်းဆောင်ဗိုလ်မှူးကြီး သောမတ်စ်ထန်နို (Colonel Thomas Thangno)၏ ဇိုမီး မိသားစု DC (Zomi InnKuan D.C) အပေါ် ပေးထားသောကတိစကားကြောင့် ဘိုဇင်ကျွန်း (Bo Zing Cung)အား လက်ခံခြင်း ဖြစ်ပါသည်။ ၃ လဟူသော အချိန်ကုန်လွန်သွား သည့်အပြင် ဇန်နဝါရီလတိုင်အောင် ဒိမ်ရှန်းကျင်းအရေးနှင့် ပတ်သက်သော မည်သည့်အကြောင်း ကြားချက်မျှ CNF ဘက်မှ မရှိခဲ့ပါ။

NDF နှင့် NCUB တွင် CNF သည် အဖွဲ့၀င်အဖြစ် ပါ၀င်ခွင့် ရရှိခြင်းသည် မြန်မာ့ ဒီမိုကရေစီလမ်းကြောင်းတွင် တိုးတက်မှုတစ်ခုအဖြစ်၍ UN ၏ မျက်နှာသာပေးခြင်းခံရသည့် အဖွဲ့(၃)ဖွဲ့၏ သုံးပွင့်ဆိုင်ဆွေးနွေးပွဲတွင် CNF ၏ အခန်းကဏ္ဍကိုမူ ဘိုဇင်ကျွန်း (Bo Zing Cung) အနေဖြင့် အကျယ်တ၀င့် ရှင်းပြထားပါသည်။ ဒီစီဇိုမီး မိသားစုသည် နိုင်ငံရေးနှင့် မပတ်သက်ပဲ၊ စုပေါင်းဆုတောင်းခြင်းစသော ဘာသာရေး ရည်ရွယ်ချက်သက်သက်ဖြင့် ဖွဲ့စည်းတည်ထောင် ထားခြင်း ဖြစ်သည်နှင့်အညီ နိုင်ငံရေးကိစ္စရပ်များတွင် ဦးစားပေး စိတ်၀င်စားမှု မရှိပါ။

ဘိုဇင်ကျွန်း၏ ပြောကြားချက်ရ “အလုပ်တစ်ခုလုပ်ဆောင်ရာတွင် အမှားများ ရှိနိုင်သည်” ဟူ၏။ ဤပြောကြားချက်သည် ဇိုမီး မိသားစု၀င်များ၏ ဒေါသကိုဆွပေးသလို ဖြစ်နေပါသည်။ ဤသို့ ပြောဆိုချက်များသည် ဇိုမီး မိသားစုအဝိုက်အ၀န်းရှိ CNF တို့၏ လူသတ်မှုများကို ပပျောက် စေလို ခြင်းကြောင့် ဖြစ်သည်။ သူတို့သည် CNF၏ လုပ်ရပ်များနှင့် ပတ်သက်၍ နှိမ့်သိမ့်ခြင်း၊ ၀မ်းနည်းမှု အသိအမှတ်ပြုခြင်း တစ်ခုခုကို CNF ခေါင်းဆောင်ထံမှ မျှော်လင့်မိကြပါသည်။ လုပ်ကြံခံရသူ အချို့သည် CNF ဗဟိုကော်မတီ (CNF Central Committee)၏ ညွှန်ကြားချက်အတိုင်း လုပ်ကြံ ခံရခြင်းဖြစ်ကြောင်း ဇိုမီး မိသားစုမှ သိရှိထားသည်။

မင်းနှင် (Ming Hnin) ကို မှားယွင်းပစ်သတ်မိ (CNF တပ်သားများက အခြားဆိုင်ကယ်စီး တစ်ဦးနှင့် မှားယွင်းပစ်ခတ်မိခြင်း) ဖြစ်၍ ဘိုဇင်ကျွန်းကိုယ်တိုင် မင်းနှင်၏ ဇနီးသည် ဒေါက်တာ မောရင်း (Dr. Maureen) ထံတွင် ၀န်ချတောင်းပန်ထားပြီး ဖြစ်ပါသည်။ ဒေါက်တာ မောရင်းနှင့် စကားစမြည်ပြောရာတွင် ဘိုဇင်ကျွန်းသည် ဟစ်တလာ (Adoff Hitler) ကို စံပြပုဂ္ဂိုလ်အဖြစ် ထားရှိကြောင်း ပြောပြဖူး၏ ဟစ်တလာသည် ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်း ဂျူးလူမျိုး ၆သန်းခန့် ကို သတ်ဖြတ်ဖူးသူ ဖြစ်ပါသည်။ ထိုသို့လျှင် ဘိုဇင်ကျွန်းသည်လည်း ဟစ်တလာ၏ ခြေရာကို နင်းမည့် လူသားလော? ချင်းပြည်နယ်အတွင်းရှိ လူသားအားလုံးကို သတ်ဖြတ်မည်လော?

ဒိမ်ရှန်းကျင်း (Dim Sian Ciin) ကို ခိုးယူခေါ်ထုတ်ခြင်းနှင့် ပတ်သက်၍ အဓိက မေးခွန်းမှာ အောက်ပါအတိုင်း ဖြစ်သည်။ ဘိုဇင်ကျွန်း၏ လက်လွတ်စပယ်ပြောကြားရာတွင် လူအယောက် ၅၀ခန့် ခိုးယူခေါ်ထုတ်သွားသည်ဟူ၏ ဤအချက်သည် အလွန်ပင် ကြောက်မက်ဖွယ်ကောင်းသော အရာဖြစ်၏ CNF ၏ ခိုးယူခေါ်ထုတ်သွားသော လူတစ်ယောက် စိုးရိမ်ပူပန်နေရချိန်တွင် ၄၉ ယောက်ခန့် ကျန်ရှိနေသလော? ဤသို့ လူခိုးယူမှုများသည် CNF Central committee ၏ လိုလားချက်အရ လုပ်ဆောင်ခြင်း ဖြစ်သည်။

နိုထန်ကပ် (Pu No Than Kap) အားလုပ်ကြံမည့် အစီအစဉ်သည်လည်း CNF central committee ၏ ညွှန်ကြားချက်တစ်ရပ်ဖြစ်ကြောင်း ကျွန်တော်တို့သိပြီး ဖြစ်သည်။ အလားတူပင် Stephen နှင့် ၁၅ နှစ်အရွယ်ကလေးမလေးတို့ကို သတ်ဖြတ်ခြင်း ကိစ္စသည်လည်း အတူတူပင် ဖြစ်၏။ သူတို့နှစ်ဦးသည် မြန်မာ့စစ်ထောက်လှမ်းရေးများ ထိုင်လေ့ရှိသော လက်ဘက်ရည်ဆိုင်တစ်ခု၌ အလုပ်လုပ်နေသူများဖြစ်၍ သူတို့ကို ထောက်လှမ်းရေးများထံ သတင်းပို့သည်ဟု စွပ်စွဲချက်ဖြင့် သတ်ဖြတ်ခြင်း ဖြစ်သည်။ ဤအချက်များကို ကြည့်ခြင်းအားဖြင့် လာလ်းမာန်ငိုက် (Lal Hmangaiha)နှင့် ဦးဇမ်းတုန်းထန် (Pa Zam Tung Thang) တုိ့ လုပ်ကြံခံရခြင်း သည်လည်း CNF ၏ ညွှန်ကြားချက်ဖြစ်ကြောင်း သိသာထင်ရှားလှပါသည်။ CNF ၏ ဒုဥက္ကဌ နှင့် CNF ၏ ဥက္ကဌ နေရာတွင် လုပ်ဆောင်နေသူ ဘိုဇင်ကျွန်းသည် ဤလုပ်ကြံသတ်ဖြတ်ခြင်းနှင့် လွတ်ပေးခြင်း ကိစ္စရပ်များ စီစဉ်ရာတွင် အဓိက တာ၀န်ရှိသူ ဖြစ်ပါသည်။

ဆိုင်းဇန် (Saizang) ရွာအရေးနှင့် ပတ်သတ်၍ ပြောကြားရာတွင် တပ်သား ၃ ဦး ပထမ အကြိမ် ရွာထဲ၀င်ရာတွင် ရွာသား (၂)ဦး ဒဏ်ရာရရှိသည် ဟု ဖြစ်သည်။ ထိုအချက်သည် မိမိကိုယ် မိမိကာကွယ်ခြင်းကြောင့် ဖြစ်နိုင်ပါသည်။ သို့ရာတွင် ပိုများသော လူဦးရေ၊ ပို၍ ပြည့်စုံတောင့်တင်း သောလက်နက်ကိရိယာများနှင့်အတူ CNF တို့ ရွာထဲသို့ ဒုတိယအကြိမ် ပြန်၀င်လာခြင်းသည် ထိုရွာနှင့် စစ်ခင်း(ရန်ခင်း)ရန် စတင်ကြခြင်း ဖြစ်ပါသည်။ ဤအချက်သည် မတော်တဆမှုနှင့် မိမိ ကိုယ်ကို ကာကွယ်ခြင်းလုံး၀ မဖြစ်နိုင်ပေ။ နိုင်ငံတကာ ခုံရုံး (International Court of Justice) နှင့် ကုလသမဂ္ဂလူ့အခွင့်အရေး ကော်မရှင် (UN Human Rights Commission) စသည့် အဆင့် များထိတိုင် တင်ပြသင့်သော အရာ ဖြစ်လာပါသည်။

DC ဇိုမီး မိသားစု၀င်အချို့က ဘိုဇင်ကျွန်းထံသို့ CNF ၏ တီးတိန်မြို့နယ်အတွင်း ဆက်ကြေးကောက်ခံမှုများ ရပ်တန့်ပေးရန် မေတ္တာရပ်ခံသည် ဟူသောသတင်းသည် အမှန်ဖြစ် သည်။ သို့ရာတွင် သူတို့၏ တောင်းဆိုမှုအမှန်မှာ “သေနတ်ဖြင့် ခြိမ်းခြောက်၍ ဆက်ကြေးကောက် ခံခြင်း မပြုကြရန်နှင့် ဆက်ကြေးမပေးလိုသူ( သို့မဟုတ်) ဆက်ကြေးမပေးဆောင်နိုင်သူများကို သတ်ဖြတ်ခြင်းများ မပြုလုပ်ရန် ” ဖြစ်သည်။

CNF အပေါ် ကျွန်ုပ်၏ တစ်သီးပုဂ္ဂလတောင်းဆိုမှုမှာ “ လူသတ်မှုများ နောက်ထပ် မကျူး လွန်ကြပါနှင့်၊ လူကို ဖမ်းဆီးခြင်းများ နောက်ထပ် မပြုလုပ်ကြပါနှင့်၊ လူကို နှိပ်စက်ခြင်းများ မပြုကြ ပါနှင့်တော့၊ ဓားပြတိုက်ခြင်းများ နောက်ထပ် မပြုလုပ်ကြပါနှင့်၊ အခြားသူ၏ ဥစ္စာပစ္စည်းများကို ဖျက်ဆီးခြင်းများ နောက်ထပ် မကျူးလွန်ကြပါနဲ့၊ ထို့အပြင် တာ၀န်ကျတပ်သားများ တာ၀န်အချိန် အတွင်း မူးယစ်သောက်စားမှု မရှိလျှင် ပိုမိုကောင်းမွန်လာလိမ့်မည် စသည်တို့ ဖြစ်သည်။

ကိုယ့်တပ်သားများကို လုံလောက်စွာ မကျွေးမွေးနိုင်သေးသရွေ့ စစ်သားစုဆောင်းခြင်း နောက်ထပ် မပြုလုပ်ကြပါနှင့်။ စစ်သားသစ်များ သင်တို့မလိုအပ်ပါ။ NCUB ၊ NDF တို့တွင် ၀င် ရောက်ခွင့်ရကြသဖြင့် သုံးပွင့်ဆိုင်ဆွေးနွေးရာတွင် ချင်းပြည်နယ် ကိုယ်စားရပ်တည်နိုင်ပါသော် လည်း စစ်လက်နက် အပြည့်အစုံနှင့် တပ်သားမြောက်များစွာ ထားရှိခြင်းများ သင်တို့အတွက် ပထမဦးစားပေးအရာများမဟုတ်ပါ။ တပ်သားအယောက် တစ်ရာ၊ နှစ်ရာလောက်ဖြင့် တပ်သားလေးသိန်းခန့်ရှိ သော စစ်တပ်ကို ပခုံးချင်းယှဉ်၍ရသော အရာမဟုတ်ပေ။ CNF ၏ လူ့အခွင့်အရေးချိုးဖောက်မှု သတင်းများ မကြားရသေးခင် ကာလများတွင် CNF ကို ကျွန်တော် သဘောကျခဲ့ဘူးပါသည်။ ကျွန်ုပ်၏ ပြောဟောချက်များနှင့် လုပ်ဆောင်ချက်များ မပြောပလောက်ပါသော်လည်း မိမိကိုယ်မိမိ ကာကွယ်ခြင်းမှအပ ပြည်သူ၊ ပြည်သား များကို နှိပ်စက်သတ်ဖြတ်ခြင်းများ CNF အနေဖြင့် ရပ်တန်းကရပ်ကြပါ။ 

၂

အောက်ဖော်ပြပါ အကြောင်းအရင်းများသည် CNF ၏ ဒုစရိုက်ကျူးလွန်မှုများနှင့် လူသတ်မှုကျူး လွန်မှု များဖြစ်၍ DC ဇိ်ုမီးမိသားစု CNF နှင့် ထိပ်တိုက်တွေ့ရသည် အထိ အကြောင်းရင်းများ ဖြစ်ပါ သည်။

ဆိုင်းဇန်း (Saizang) ရွာသား ဗိုလ်မှူးဇယ်ဇလန့် (ငြိမ်း) (Major Zel Za Lang Ret) နှင့် ရွာသားသုံးဦး သတ်ဖြတ်ခြင်း။ ဆိုင်းဇန်ရွာသည် တီးတိန်မြို့မှ 7 မိုင်ခန့်ကွာဝေးသော အရပ်တွင် တည်ရှိပြီး အိမ်ခြေများသော ကျေးရွာတစ်ခုဖြစ်ပါသည်။ မဏိပူရ မြစ်သည် ရွာနှင့် မဝေးသော နေရာတွင် စီးဆင်းနေပါသည်။ လမ်းက (Lamka) ,တီးတိန် (Tedim) နှင့် စိုင်ကာယ်(saikal) ခရိုင် များတွင် နေထိုင်သော လူများ၏ ရှေးယခင်က နေထိုင်ခဲ့ဖူးသောအရပ် ကျိမ်နွဲ (Ciimnuai)နှင့် လည်း နီးနီးကပ်ကပ်တွင် တည်ထားသော ရွာဖြစ်ပါသည်။

ဦးကမ်းဟင် (Pu Kam Hen) သည် ဆိုင်းဇန်ရွာသား တစ်ဦးဖြစ်ပြီး မြန်မာနှင့် အိန္ဒိယကြား ကုန်ကူးရောင်း၀ယ်နေသူဖြစ်ပါသည်။ ဆိုင်းဇန်ရွာနှင့် အနီးအနားရှိရွာများအတွက် ယုံကြည် အားကိုးရသူတစ်ဦးလည်း ဖြစ်ပါသည်။ ချင်းပြည်နယ်တွင် ငွေကြေးပြည့်စုံသူ အလွန်ပင်နည်းပါး၍ ဦးကမ်ဟင်သည်လည်း CNF ၏ မျက်စီထောင့်ထောက်ကြည့်ခံနေရသူဖြစ်ပါ သည်။ ဆိုင်းဇန်ရွာ တွင် နေထိုင်သူဖြစ်သဖြင့် နယ်စပ်နှင့် နီးကပ်နေသည့်ဖြစ်၍ မီဇိုရမ် (Mizoram)၌ရှိသော CNF Nother Command Headquarter ဘက်မှ ဦးကမ်ဟင်၏ ကြွယ်၀မှုကို CNFတို့ သိရှိထားကြ သည်။ ထို့ကြောင့် CNF သည် ဆိုင်းဇန်ရွာသို့ လူတစ်ဦးကို စေလွှတ်လိုက်သည်။ ၄င်းCNF တပ် သားသည် မောင်းတစ်လုံး၀ယ်ရန် ယောင်ဆောင်ပြီး ရွာထဲသို့ ၀င်လာခဲ့ပါသည်။ ဦးကမ်ဟင်၏နေ အိမ်တွင် ရက်အနည်းငယ်တည်းခိုအပြီးတွင် မြန်မာ့ရိုးရာအ၀တ်အစားဖြစ်သော လုံချည် ၀တ်ဆင် လာခဲ့ပြီး ကျိမ်နွဲ (Ciimnuai) စကားစပြောလာခဲ့ပါသည်။

CNF တပ်သားဖြစ်သည်ကို မပြောပြသော ထိုသူ၏ လေယူလေသိမ်းသည် ဟားခါး (Hakha) လူမျိုးဖြစ်ကြောင်း သက်သေပြနေပါသည်။ ဦးကမ်ဟင်နှင့် ၄င်း CNF တပ်သားတို့သည် နေ့တွင်းချင်း၊ ညတွင်းချင်းပင် ငယ်ပေါင်းကြီးဖော်ကဲ့သို့ ရင်းနှီးလာခဲ့ကြ၍ အရက်ပင် အတူသောက် လာကြပါသည်။ CNF တပ်သားသည် ဦးကမ်ဟင်၏ ငွေများထည့်ထားသော သေတ္တာကို မှတ်သား ထားခဲ့ပါသည်။ ထိုအချိန်၌ ရူပီ (လေးသိန်း) (Rup . 400,00.00) ခန့်နှင့် ကျပ်တစ်သိန်း (100,000) ကျပ် ခန့်ကို ပိုင်ဆိုင်ထားပါသည်။ ဟားခါးလေသံဝဲနေသော ထိုသူသည် ရက်အနည်း ငယ် ကြာပြီးနောက် ရွာမှ ထွက်ခွာသွားခဲ့ပါသည်။

ထိုတပ်သား ထွက်ခွာသွားအပြီး ၃ရက်မြောက်နေ့ညတွင် ဦးကမ်ဟင်၏ နေအိမ်ရှေ့သို့ မျက်နှာဖုံးအုပ်ထားသော သေနတ်ကိုင် ၃ဦးရောက်ရှိလာခဲ့ပါသည်။ ၄င်း ၃ယောက်အထဲမှ တစ်ဦး သည် ဦးကမ်ဟင်အား သေနတ်ဖြင့် ချိန်၍ ငွေသေတ္တာဖွင့်ရန် အမိန့်ပေးပါသည်။ ဦးကမ်ဟင်သည် လည်း သူတို့၏ ခိုင်းစေချက်အတိုင်း အိမ်ထဲ၀င်၍ သေတ္တာဖွင့်ပေးခဲ့ပါသည်။ သေနတ်ကိုင် လူသုံးဦး သည် ဦးကမ်ဟင်၏ ငွေကြေးများ အကုန်လုံးယူသွားပြီး ထွက်သွားကြသည်။ သေနတ်နှင့် ချိန်ရွယ်သူ၏ လေသံကို ဖမ်းခြင်းအားဖြင့် မောင်း၀ယ်ရန် ယောင်ဆောင်သူဖြစ်ကြောင်းဦးကမ်ဟင် သိရှိထားသည်။

CNF များဖြစ်သည်ကိုလည်း ရိပ်စားမိသည်။ ယင်းအဖြစ်အပျက်သည် 1996ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ တစ်ခုသော သောကြာနေ့ ဖြစ်ပါသည်။ (နေ့ရက်မှားယွင်းနိုင်)။ တနင်္ဂနွေနေ့ ရောက်သောအခါ သူ၏ ညီအစ်ကို မောင်နှမ အသိုင်းအ၀န်းများက နေအိမ်သို့ ရောက်ရှိလာပြီး (ဇိုမီးထုံးစံအတိုင်း - ဘာသာပြန်သူ) အစားအသောက်(အကျွေးအမွေး) များဖြင့် နှစ်သိမ့်ပေးကြပါ သည်။

ထိုနေ့ တစ်ရက်တည်းတွင် ဆောလမွန် (Solomlon)ဦးဆောင်သော CNF တပ်ဖွဲ့သည် ရွာသူကြီး ဗိုလ်မှူးဇလ်ဇလန်(ငြိမ်း) (Major Zel Za Lang Ret) ထံသို့ သွားရောက်၍ ဆိုင်းဇန်ရွာ သားများ စစ်ကြေးပေးဆောင်ရန် တောင်းဆိုကြသည်။ထိုအချိန်၌ ဦးဇလ်ဇလန်၏ လက်ထဲတွင် ကျပ်တစ်သိန်း(100,000) သာရှိသဖြင့် ရွာသားများထံမှ ဆက်ကြေးကောက်ခံပြီးသည့်အချိန်တွင် ကောက်ခံပေးရန် တောင်းဆိုခဲ့ပါသည်။ ရွာသူကြီးသည် ဧည့်သည်များကို လက်ဖက်ရည်ဖြင့် တည်ခင်း ဧည့်ခံနေချိန်တွင် ရွာသားတစ်ယောက်သည် ဦးကမ်ဟင်ထံသို့ သွားရောက်၍ ပိုက်ဆံ လုယူသွားသော CNF တို့သည် သူကြီးအိမ်တွင် ရောက်ရှိနေကြောင်း ပြောပြသည်။ ထို့ကြောင့် ဦးကမ်းဟင်နှင့် သူ၏ သူငယ်ချင်းတစ်စုသည် ဦးဇလ်ဇလန် နေအိမ်သို့ ဦးတည်ပြီး ချက်ချင်း ထွက်ခွာလာခဲ့သည်။

ဦးကမ်ဟင်သည် မောင်း၀ယ်ရန် ယောင်ဆောင်ခဲ့သည့် သူ့အိမ်တွင် ညအိပ်တည်းခိုဖူးသူ ကို မြင်လျှင် မြင်ချင်း သူ၏ သူငယ်ချင်းများနှင့် အတူ ၄င်း CNF သုံးဦးကို ၀င်လုံးကြသည်။ CNF ခေါင်းဆောင်ဆော်လမွန်သည် ၀င်လုံးသူများကို သူ၏ ခြုံထားသော တဘက်အောက်မှ သေနတ် ဖြင့် ပစ်သည်။ ရွာသားတစ်ဦး၏ ၀မ်းဗိုက်နှင့် သူကြီး၏ပေါင်ခြံကို ထိမှန်ခဲ့သည်။ ရွာသူကြီး၏ စစ်၀တ်စုံဖြင့် ရိုက်ကူးထားသော ဓာတ်ပုံကိုလည်း သေနတ်ဖြင့်ပင် ပစ်၍ ဖျက်ဆီးခဲ့ သည်။ ရွာသား များကို စိတ်ကြိုက်ပစ်ပြီး အချိန်တွင် CNF များထွက်ခွာခဲ့ကြ၏။ သူကြီး၏ အိမ်သားများသည် ဒဏ်ရာရသူများကို ကူညီပေးရန် သူနာပြုဆရာမကို ခေါ်ပေးပါသည်။ CNF အဖွဲ့ပြန်၀င် လာနိုင် သဖြင့် ရန်သူကို ခုခံရန် ရွာသားများကို ဆင့်ခေါ်ထားပါသေးသည်။ တူမီးသေနတ်ကိုကိုင် ဆောင်ထားကြသည်။

သူနာပြုဆရာမ ပြန်သွားပြီးနောက် CNF တို့သည် နောက်ထပ် 15 ယောက်ခန့်နှင့် အတူ ညသန်ခေါင်အချိန်ခန့်တွင် အမှန်ပင်ရောက်ရှိလာခဲ့ကြသည်။ တူမီးနှင့် ပစ်သော်လည်း မထိ/မမှန် နိုင်ဖြစ်ရရှိပါသည်။ CNF တို့သည် ၄င်းသေနတ်ကိုင်သူကို ပြန်ပစ်ရာ ကျည်သင့်၍ ထိုသူချက်ချင်း အသက်ပျောက်သွားခဲ့သည်။ သေနတ်သံများ ကြားရသောအခါရွာသားများသည် CNF ရန်ကိုခုခံ ကာကွယ်ရန် သေနတ်ကိုယ်စီဖြင့် လာရောက်ကြရန် အချင်းချင်းဆော်သြကြပါသည်။ အနည်း စုဖြစ်သည့် သေနတ်ရှိသောသူရွာသားများသည် သူကြီးအိမ်သို့ အရောက်တွင် အချိန်နှောင်းသွားခဲ့ပါ သည်။ လက်နက်ကောင်းများကိုင်ဆောင်လာသူ CNF တို့သည် အိမ်တွင်းသို့ ၀င်ရောက်နှင့် ခဲ့ပြီး အခန်းတိုင်းကို ၀င်ရောက်မွှေနောက်ပြီး ကျည်ဖြင့် ပစ်ခဲ့ကြသည့်အပြင် မည်သည့်လက်နက်မှ ကိုင်ဆောင်ထားခြင်းမရှိသော ဦးဇလ်ဇလန်နှင့် အခြားသူတစ်ဦးကို လူမဆန်စွာ ပစ်သတ်ပြီး နေပြီ ဖြစ်သည်။ ဂေဟာတစ်ခုလုံးတွင် အခြားလူအရိပ်အယောင်ရှိ၊ မရှိကိုလည်း ရှာဖွေစစ်ဆေးပြီး ဖြစ်ပါသည်။ 

၁၄ နှစ်သားဖြစ်သော သူကြီး၏ သားငယ်ကိုလည်း ပစ်သတ်ရန် ချိန်ရွယ်ခဲ့ပါသေးသည်။ သူကြီး၏ သမီးနှစ်ဦးသည်လည်း အိမ်တွင်ရှိနေပြီး သူတို့၏ ဖခင်ကို သတ်ဖြတ်ပြီးသည့် ဖြစ်၍ မောင်ငယ် အား အသက်ချမ်းသာပေးရန် ငိုယိုတောင်းပန်ခဲ့ကြပါသည်။ မောင်လေးအား မသတ်ရန် အတွက် မိမိတို့တွင်ရှိသော ငွေကြေးများအကုန်ယူသွားကြရန်နှင့် ထိုမျှနှင့် မကျေနပ် သေးပါက အိမ်ထဲရှိ အလိုရှိသောအရာကို ၀င်ရောက်မွှေနှောက်ရှာဖွေနိုင်ကြောင်း တောင်းဆို ကြ၏။ ထိုအခါ CNFတို့သည် ကောင်လေးကို မသတ်ပဲ ထွက်ခါသွားကြသည်။ မနက်မိုးလင်းသောအခါ အိမ်ပေါ် ထပ်တွင် ပုန်းရှောင်နေသူ လက်နက်မကိုင်ဆောင်ထားသော ရွာသားတစ်ဦးကိုလည်း CNF တို့ ပစ်သတ်ထားသည်ကို ရွာသားများကရှာတွေ့ထားကြသည်။ ဦးကမ်းဟင်သည်ကား CNFတို့ပြန်၀င် လာသဖြင့် နေအိမ်သို့ ပြန်သွားသဖြင့် မည်သည့် ဒဏ်ရာမျှ ရရှိခြင်းမရှိပေ။ 

တုန်ဇန် (Tungzang) ရွာသူကြီး အသတ်ခံရခြင်းကိစ္စ

တုန်ဇန်ရွာသည် အိမ်ခြေ ၃၀၀ ကျော်ခန့်ရှိသော ရွာဖြစ်ပါသည်။ သက္ကရာဇ်၂၀၀၀ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ 15 ရက်နေ့တွင် CNF တပ်ဖွဲ့၀င် ၃ဦး ရွာထဲသို့ ၀င်ရောက်လာပြီး သူကြီး ဦးဇမ်တုန်းထန် (Pu Zam Tung Thang) အား ရှာဖွေကြပါသည်။ ဦးဇမ်တုန်းထန် (Pu Zam Tung Thang)သည် အသက် (၄၅)နှစ် ရှိသော ရပ်ရွာအရေးနှင့် နိုင်ငံရေးများတွင် လွန်စွာ စိတ်၀င်စားသူတစ်ဦးဖြစ်ပါသည်။ ZNC ပါတီ၏ ဒေသတွင်း ဥက္ကဌတစ်ဦးလည်းဖြစ်သည်။ မြန်မာ တပ်မတော်နှင့် ၄င်းတို့၏ ထောက်လှမ်းရေးများဖြစ်သော MI တို့နဲ့လည်း အလွန်ရင်းနှီးနေသူဖြစ် သည်။ CNFတို့၏ ဆက်ကြေးကောက်ခံမှုနှင့် ရွာအတွင်းသို့ ၀င်ရောက်လာမှုကို MI များထံသို့ သတင်းပို့ခြင်းများရှိပါသည်။ ၄င်းသတင်းပို့သူမှာ ဦးဇမ်တုန်းထန် (Pu Zam Tung Thang) ဖြစ် မည်ဟု ယူဆထားကြပါသည်။

CNF တို့ ဦးဇမ်တုန်းထန် (Pu Zam Tung Thang)ကို လာရောက်စုံစမ်းချိန်တွင် သူသည် ရွာအထွက်ရှိ သူ၏ ခြံတွင် အလုပ်လုပ်နေချိန် ဖြစ်သည်။ ရွာသား ဦးကျင့်လမ့်ထန် (Pa Cin Lam Thang) ကို ခေါ်၍  ဦးဇမ်တုန်းထန် (Pu Zam Tung Thang)၏ ခြံကိုလိုက်ပြပေးရန် CNF အဖွဲ့က နိုင်ထက်စီးနင်းခိုင်းစေပါသည်။ ဦးဇမ်တုန်းထန်ခြံအရောက်တွင် CNF တို့သည် ဦးကျင့်လမ့်ထန်ကို ဘွဏ်လီ (Buanli)ရွာသို့ သွားရန် ထပ်ခိုင်းပြန်သည်။ ထိုရွာ၌လည်း ဆက်ကြေးကောက်ခံရန် အစီအစဉ်ရှိသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ ဘွဏ်လီရွာသူကြီးကို ကြက်ဥနှင့် ဆက်ကြေးကောက်ခံ၍ သူတို့ CNF တို့မရောက်မှီ အဆင်သင့် ဖြစ်စေရန် မှာကြားလိုက်သည်။

ဘွဏ်လီမှ ဦးကျင့်လမ့်ထန် ပြန်လည်ရောက်ရှိလာသောအခါ ခြံထဲတွင် ဦးဇမ်တုန်းထန်နှင့် CNF တို့မရှိကြတော့ချေ။ ထို့နောက် နေ၀င်မိုးချုပ်ချိန်တွင် မိမိနေအိမ်သို့ပြန်သွားခဲ့သည်။ အိမ်သူ အိမ်သားများ စိုးရိမ်ပူပန်မှု အပြည့်နှင့် အိမ်တွင်စောင့်နေရစ်ခဲ့သည့်ကို မြင်တွေ့ရပါသည်။ ဦးဇမ်တုန်းထန်၏ ရုပ်အလောင်းကိုမှု နောက်ထပ် ၄ရက်မြောက်နေ့တွင် တောထဲမှ ရှာတွေ့ခဲ့ပါ သည်။ ကျည်ဒဏ်သင့်၍ သေဆုံးခဲ့ရသည် ဖြစ်သောကြောင့် CNF တို့၏ ပစ်သတ်ခြင်းခံရသည်ဟု ယူဆနိုင်ဖွယ်ရှိပါသည်။ " အစိုးရနှင့် ပူးပေါင်းသူ မှန်သမျှ ဤကဲ့သို့ခံစားရမည်" ဟူသော CNF တံဆိပ်တုံးပါ စာတန်းတစ်ခုကိုလည်း ကိုယ်ပေါ်တွင် ချိတ်ထားသည်ကို တွေ့ရှိရပါသည်။

မြန်မာတပ်မတော်သားများသည် ဦးဇမ်တုန်းထန် (Pa Zam Tung Thang) သေဆုံးသည့် သတင်းကို ကြားသိသော အခါ မည်သို့မည်ပုံ သေဆုံးရသည်ကို စုံစမ်းကြ၏။ ဦးကျင့်လမ့်ထန်ကိုလည်း တီးတိန်မြို့သို့ မကြာခဏ ဆင့်ခေါ်လေ့ရှိသည်။ သူသည် CNF တို့ကို ကူညီထောက်ပံ့နေသည်ဟု စွပ်စွဲခြင်းခံရ သူဖြစ်ပြီး ဤစာရေးသားနေချိန်တွင် ဖမ်းဆီးချုပ်နှောင်ခြင်းမခံရသေးပါ။ သို့ရာတွင် စစ်ဆေး မေးမြန်းမှုများ ဆက်တိုက် ပြုလုပ်နေချိန်ဖြစ်သည်။

၃

ဦးဇမ်ခန့်ပေါင် (Pu Zam Kham Pau) အသတ်ခံရခြင်း

စစ်သားများသာ လုပ်ပိုင်ခွင့်ရထားသည့် မဆလ (BSPP –Burma Socialist Programme Party / မြန်မာဆိုရှယ်လစ် လမ်းစဉ်ပါတီ) ၏ ဦးဆောင်မှုနှင့် န၀တ ( SLROC-State Law and Order Restoration Council/ နိုင်ငံတော်ငြိမ်၀ပ်ပိပြားမှု တည်ဆောက်ရေးအဖွဲ့) နှင့် နအဖ (SPPC/State Peace and Development / နိုင်ငံတော်အေးချမ်းသာယာရေးနှင့် ဖွံ့ဖြိုးရေး ကောင်စီ) တို့၏ လမ်းမှားကို လိုက်လျှောက်မိခြင်းများကြောင့် ချင်းပြည်နယ် အတွင်းရှိ ပြည်သူများ ဒုက္ခဆင်းရဲခြင်းများကို ရင်ဆိုင်ခဲ့ရပါသည်။ ဇိုမီး (Zomi) များသည် အိန္ဒိယနိုင်ငံ၊ မီဇိုရမ် (Mizoram) ပြည်နယ်နှင့် ကူးလူးဆက်ဆံမှုများ အလွန်ပင်များပြားလှပါသည်။ ကြက်ဥ၊ ကြက်၊ ၀က်၊ နွား စသည်များအပြင် ခြံထွက်သီးနှံများကို မီဇိုရမ်သို့ သွားရောက်ရောင်းချပြီး ချင်းပြည်နယ် တွင် မရှိသော ဆေးဝါးများကို ၀ယ်၍ ပြန်လာခဲ့ကြသည်။

1995 ခုနှစ် မတ်လထဲတွင် လိုဖေး(Lophei) ရွာသား လူငယ်တစ်စုသည် နွားတစ်အုပ်နှင့် အတူ မီဇိုရမ်နယ်ကို ကူး၍ တီအို (Tio) ချောင်းနံဘေးတွင် ရှိသော ဇိုသဲ-ဖာလ်တန်( Zote-farthlang) ဘက်သို့ ဦးတည်၍ ခြေကျင်ခရီးနှင်လာခဲ့ကြသည်။ လေးရက်ကြာခရီးဖြစ်ပါသည်။ ဇ်ိုသဲနှင့် ဖာလ်တန်နှစ်ရွာကြားတွင် CNF တပ်သားများ စခန်းချ၍ ခရီးသွားလာသူများထံမှ ဆက်ကြေးကောက်ခံကြသည်။CNF တို့သည် ဦးဇမ်းခန့်ပေါင်နှင့် သူ့ညီထံမှ ဆွဲခေါ်လာသည့် နွားများအတွက် ဆက်ကြေးတောင်းခံကြသည်။ မီဇိုရမ် အတွင်းသို့တွင် ရောက်လိုသဖြင့် ဆက်ကြေးပေးဆောင်ကြသည်။ နွားများရောင်းချအပြီးတွင် ၀ယ်စရာ ရှိသည်များကို ၀ယ်ခြမ်းပြီး သည့် အချိန်တို့ ရွာဘက်သို့ ပြန်လာခဲ့ကြသည်။

ဦးဇမ်ခန့်ပေါင် အသက်(၂၄)နှစ်သည် နွားများဆွဲခေါ်ရန် အစ်ကိုဖြစ်သူ ငှားရမ်းထားသူဖြစ် သည်။ အသက်နှစ်နှစ်ရွယ်သားငယ်နှင့် ဇနီးသည် မီးဖွားခါနီး ကိုယ်၀န်သည် ဖြစ်သဖြင့် အိမ်ပြန်ရောက်ရန် စိတ်စောနေသူဖြစ်သည်။ သူနှင့် သူ၏ သူငယ်ချင်းသည် နယ်စပ်ရောက်သော အခါတွင် နေ၀င်ခါနီးနေသဖြင့် ခရီးမဆက်ကြပေ။ ဇိုသဲရွာနှင့် မလှမ်းမကမ်း တစ်နေရာမြန်မာ ပိုင်နက်ထဲတွင် အစိုးရစစ်သားများ တပ်စွဲထားသဖြင့် CNF စစ်သားတို့သည် သူတို့၏ စခန်းချသည့် နေရာကို မြန်မာစစ်သားများသိရှိမည်ကို မလိုလားကြပေ။ နယ်စပ်ဖြတ်သန်းခွင့်ပေးပါက အစိုးရ စစ်သားများသည် သူတို့ (CNF) တို့ရှိနေကြောင်း ပေါက်ကြားသွားမည်ဖြစ်ပါသည်။

သို့ရာတွင် ဦးဇမ့်ခန့်ပေါင်သည် ဇနီးသည် မီးဖွားခါနီးနေသဖြင့် အိမ်သို့ အမြန်ပြန်ရောက် လိုသောကြောင့် CNF တပ်သားများ ထံခွင့်တောင်းခဲ့သည်။ ထိုအခါ CNF တို့က ငွေကျပ်တစ်ရာ ပေးမှ နယ်စပ်ဖြတ်ခွင့်ပြုမည်ဟု ပြောကြားခဲ့သည်။ သို့သော် သူ၏ လက်ထဲတွင် 50 ကျပ်သာကျန် တော့သည်။ ထိုငွေ ၅၀ ကျပ်တန်ကို ပြရာ CNF တို့သည် သေနတ်ဒဏ်ဖြင့် ထုထောင်းပြီး မြေကြီး ပေါ်တွင် လှဲချခဲ့သည်။ သေနတ်ဦးနှင့် ၀မ်းဗိုက်ကို ထိုးနှက်၍ ပေါက်သွားသည် အထိဖြစ်ခဲ့ပါသည်။ ဒဏ်ရာဗရပွနှင့် ဟိုင်မွောလ် (Haimual) ရောက်ရှိလာခဲ့ပြီး ထိုညတွင်ပင် အသက်ပျောက်ခဲ့ရရှာပါ သည်။

ဦးခမ်ခိုပေါင်သည်(Pu Kham Khaw Pau)ကို ဓားပြတိုက် (CNFရန်ကြောင့် နာမည်ပြောင်း ထားသည်)

 ဦးခမ်ခိုပေါင်သည် နယ်စပ်ကိုဖြတ်၍ ကားမောင်းနေသူဖြစ်ပါသည်။ နယ်စပ်အထိသွားရာ လမ်းတစ်လျှောက်တွင် စစ်ဆေးရေးဂိတ် အမြောက်အများရှိသည့် အပြင်အဖွဲ့၄ဖွဲ့ထံတွင် ဆက်ကြေး (ခ) လာဘ်ထိုးရန်လိုအပ်သည်မှာ အထူးပြောစရာမလိုပါ။ ထိုအဖွဲ့၄ဖွဲ့မှာ အစိုးရဘက်မှ အခွန်ကောက်သူများနှင့် ရဲများ၊ အစိုးရတပ်သားများနှင့် CNF တပ်သားများဖြစ်ကြပါသည်။ နယ်စပ် ရွာဖြစ်သော ရိခေါဒါး(Rih Khuadar)ရွာတွင် အစိုးရစစ်သားများအချို့စခန်းချထား၍ တီအို ချောင်းဘက် ခြမ်းတွင်လည်း စခန်းတစ်ခုချထားပါသည်။ ချောင်း၏ တစ်ဘက်ကမ်းသည် မီဇိုရမ် အိန္ဒိယ ပိုင်နက် ဖြစ်သည်။ CNF တို့သည် အနောက်ဘက်ခြမ်း/ကမ်းတွင် စခန်းချထားကြ သည်။  

ဦးကမ်းခိုပေါင် ခရီးသွားလေ့ရှိသည့် ၂၀၀၁ခုနှစ်၊ မတ်လ အတွင်းတွင် CNF တပ်သားများသည် ရိခေါဒါးနှင့် တီအိုချောင်း ကြားတွင် သွားလာလေ့ရှိသည်။ ရိခေါဒါးနှင့် တီအိုချောင်းသည် ၃ မိုင်သာ ကွာဝေးပါသည်။ မြန်မာအစိုးရတပ်သားများနှင့် CNF တို့ကြားတွင် သဘောတူညီချက် တစ်ခုရှိခဲ့ သည်။ ၄င်းမှာ -CNF တို့သည် သူတို့ဘက်ခြမ်းတွင် ဆက်ကြေးကောက်ခံခွင့်ရှိသည်။ အကြောင်း မူကား CNFများမရှိလျှင် အစိုးရတပ်သားများလည်း ဤအရပ်ဒေသတွင် စခန်းချရန်မလိုအပ် သောကြောင့်ဖြစ်သည်။ အပြန်အလှန်အားဖြင့် CNF တို့သည်လည်း စီးပွားရေးသမား များထံမှ ဆက်ကြေးကောက်ခံနိုင်ရန် အစိုးရတပ်သားများရှိရာ အရပ်လိုအပ်မှု ရှိနေပြန်ပါ သည်။

ထို့ကြောင့် CNF တို့သည် ဦးကမ်ခိုပေါင်အား ရိခေါဒါးမှ ကိုက်ပေါင်း ၂၀၀ အတွင်းတွင် ရပ်နားခိုင်းလေ့ရှိသည်။ CNF တပ်သားသည် ဦးကမ်ခိုပေါင်ယူဆောင်လာသော ငွေကြေးများ အကုန်ပေးရန် တောင်းခံခဲ့သည်။ ပိုက်ဆံတောင်းရင်း သူ၏ မျက်နှာကိုလည်း လက်သီးဖြင့် ထိုးမြဲ ထိုးနှက်နေပါသေးသည်။ သူသည်လည်း အိတ်ထောင်ထဲတွင် ကျပ်တစ်သောင်း(၁၀၀၀၀) သာပါရှိ သော ကြောင့် ပါသမျှ ပိုက်ဆံကို အကုန်ပေးအပ်လိုက်သည်။CNF တပ်သားသည် ကျပ် တစ်သောင်းရှိသည်ကို မယုံကြည်သဖြင့် ထပ်မံတောင်းရမ်းခဲ့ပါသည်။ CNF တပ်သားသည် ဦးကမ်ခိုပေါင်၏ ၀မ်းဗိုက်ကို သေနတ်ဦးဖြင့် ထိုးနှက်သည့် အချိန်တွင် သူသည် အလွန်ပင် စိုးထိတ်နေခဲ့ရပါသည်။ ထိုအခါ အိတ်ထဲရှိ အနည်းငယ်မျှသော ငွေကြေးဖြင့် အသက်ဆုံးရှုံးရ မည်မှာ မတန်ဟုဆို၍ ပါသမျှ ပေးအပ်လိုက်သည်။ ထိုအခါ CNF တပ်သားသည် " စတောင်း တုန်းက ချက်ချင်းပေးတာမဟုတ်ဘူး" ဟုဆိုပြီး စိတ်ဆိုး၊ မာန်ဆိုးဖြစ်ကာ ထိုးနှက်၊ ရိုက်ပုတ်မှုများ ပိုမို ပြင်းထန်လာပါသည်။ ဦးကမ်ခိုပေါင်လွတ်မြောက်လာသောအခါတွင် ၃ရက်ခန့် အစာမစား နိုင်ပဲ၊ ရေသောက်လိုလျှင်လည်း ဝါးပြောင်း(ဝါးပြွန်) ဖြင့်သာတိုက်ခဲ့ပါသည်။

ဦးထွမ်ဂိုပေါင် (Thuam Go Pau) အသတ်ခံရခြင်း

ဦးထွမ်ဂိုပေါင်သည် ကလေးမြိ်ု့နှင့် မီဇိုရမ်ကြားတွင် သွားလာ၍ စီးပွားရှာနေသူတစ်ဦး ဖြစ်ပါသည်။ တွီးထန် (Tuithang)ရွာတွင်လည်း စျေးဆ်ိုင်လေးတစ်ဆိုင် ဖွင့်ထားပါသည်။ အိမ်ထောင်ဦးစီးဖြစ်သဖြင့် မကြာခဏဆိုသလို ကလေးမြို့မှ ကုန်ပစ္စည်းများ၀ယ်ယူ၍ မီဇိုရမ်တွင် ပြန်ရောင်းလေ့ရှိသူဖြစ်ပါသည်။ မီဇိုရမ်မှလည်း ပစ္စည်းအချို့၀ယ်၍တွီးထန်ရွာတွင် ရောင်းချသည် များလည်းရှိပါသည်။ ၂၀၀၁ ခုနှစ် မတ်လ အတွင်းတွင် မိတ်ဆွေအချို့နှင့် အတူ ကုန်ပစ္စည်း ရောင်း၀ယ်ရန် ထွက်ခွာလာရာ ဂွန်(Gun) ချောင်းနံဘေးတွင် ညအိပ်ရန် စခန်းချကြသည်။ မီးမွေး၍ ထမင်းလည်းချက်ကြ၏။ မီးပုံဘေးတွင် ထိုင်နေကြစဉ်တွင် ချောင်းတစ်ဘက်ကမ်း တစ်နေရာမှ သေနတ်ဖြင့် ချောင်းမြောင်းပစ်ခတ်သူရှိနေသဖြင့် မပစ်ကြပါနဲ့၊ ကျွန်တော်တို့သည် အရပ် သားများဖြစ်ပါသည် ဟုပြောပြကြသော်လည်း ဦးထွမ်ဂိုပေါင်သည် ကျည်ဆံထိမှန်၍ သေဆုံး ခဲ့ရပါသည်။ ယင်းသေနတ်ဖြင့် ပစ်ခတ်သူများမှာ CNF များဖြစ်ကြောင်း နောက်မှသိရှိခဲ့ကြပါ သည်။

CNF ဘက်မှလည်း ဦးဇမ်းဂိုပေါင်ကို သတ်ကြောင်း ကြေညာခဲ့သည့်အပြင်၊ မြန်မာ အစိုးရ တပ်သားများမီးမွှေးနေသည်ဟု ယူဆသောကြောင့် ဖြစ်သည်ဟု ပြောကြားခဲ့ပါသည်။ အစိုးရ တပ်သားများသည် ရန်သူဟု ယူဆရလျှင် မြင်မြင်သမျှလှမ်းပစ်ကြသဖြင့် ကျွန်တော်တို့လည်း ထိုအတိုင်း ပစ်ခြင်းဖြစ်သည် ဟု CNFများက ကြေညာခဲ့ကြသည်။ ဦးထွမ်ဂိုပေါင်သည် ကလေး၃ယောက်၏ ဖခင်ဖြစ်ပြီး ထိုကလေး၃ဦးကို မိဘမဲ့ ကျောင်းပို့ခဲ့ ရရှာပါသည်။

၄

YMA ခွာလင်း (Khuang Leng)ရှာ၊ မီဇိုရမ် ဥက္ကဌ ဦးစီလာလ်းမန်ငိုက်အား (Pu C Lahmangaiha) သတ်ဖြတ်ခြင်း

1996 ခုနှစ်၊ ဇူလိုင်လ ၁၂ရက် နေ့ညတွင် သေနတ်ကိုင် CNF စစ်သား၃ဦးသည် အိန္ဒိယနှင့် မြန်မာနယ်စပ်ရွာတစ်ရွာဖြစ်သော ခွာလင်း (Khuangleng) ရွာအတွင်းသို့ ၀င်ရောက်လာခဲ့ပြီး ရွာသူရွာသားများအပေါ်တွင် ဒုက္ခမျိုးစုံ နှင့် နှိပ်စက်ခဲ့ကြသည်။ ထိုစစ်သား၃ဦးသည် အိမ်တစ် အိမ်သို့ရောက်လာပြီး တံခါးကို အသံကျယ်လောင်စွာခေါက်ပြီး CNF များဖြစ်ကြောင်း နှင့် တံခါးဖွင့် ပေးရန် ခဏတာ အော်ဟစ်ကြ၏။ CNF များမကြာခဏ၀င်ရောက်လေ့ရှိသဖြင့် ရွာသားများသည် ကျီးလန့် စာစားနေရပါသည်။ ရွာသူရွာသားများကို သွားရောက်စောင့်ရှောက်ရန် ဦးလား မန်ငိုက်အား သည် အိမ်ထဲမှ ထွက်ခွာလာခဲ့ပါသည်။ အဘယ်ကိစ္စရှိပါသနည်းဟု မေးမြန်း သောအခါ CNF တို့သည် ကျည်ဆံနှင့် သာပြန်ဖြေကြသောကြောင့် ထိုနေရာ ရွာလယ် ခေါင်တွင်ပင် ပွဲချင်းပြီး သေဆုံး ခဲ့ရပါသည်။ CNF ၃ ဦးသည် အခြားရွာတစ်ခုသို့ ထပ်မံ သွားရောက်၍ အိမ်တစ်အိမ်သို့၀င်ပြီး အိမ်ရှင်အားလက်ဖက်ရည်ဖျော်ခိုင်းပြီး လက်ဖက်ရည် သောက်ပြီးသောအခါ ထပြန်သွားကြပါသည်။

မီဇိုရမ်ရဲများက ၄င်းCNF များကို နောက်မှလိုက်လံကြရာ ၁၉၉၀ ခုနှစ်၊ ဇူလိုင်လ (၁၉)ရက်န့တွင် ဦးလာမန်းငိုက်အားကို သတ်သွားသူများနှင့် ဗဖိုင်း(Vaphai)ရွာတွင် အပြန်အလှန် ပစ်ခတ်ကြရာ CNF စစ်သားကချွန်း (Ca Chun)ကျဆုံးခဲ့သည်။ ဇူလိုင်(၂၅)ရက်နေ့တွင် အိုက်ဇော လ်(Aizaw)မြို့တော်တွင် အင်အား(၄၀၀၀)ခန့် ရှိသော ပုထုသည် CNF၏ ဦးလာလ်း မန်ငိုက်အား သတ်ဖြတ်မှုကို မကျေနပ်သည့် ဆန္ဒဖော်ထုတ်မှု တစ်ခုပြုလုပ်ခဲ့ကြ၏။ ၄င်းဆန္ဒ ဖော်ထုတ်မှုတွင် YMA အထွေထွေအတွင်းရေးမှူး (YMAGS)နှင့် မီဇိုရမ်ပြန်နယ်၀န်ကြီး (Mizoram Home Minister)ဖြစ်သော ဦးဂျေလာလ်းဆန်းဇွာလား (Pu J Lalsangzuala)သည် CNF အပေါ်တွင် အပြစ်တင်မှုများ ထုတ်ဖော်ကြေငြာခဲ့ ပါသည်။ 

ယင်းဆန္ဒဖော်ထုတ်မှုမှ သဘောတူညီထားသော ဆုံးဖြတ်ချက်(၇)ချက်မှာ -

၁။ ခွါလင်း (Khualeng)ရွာသားများကို ကူညီရန် ထွက်ခွာလာသော ဦးလားမာန်ငိုက်အားကို  အရိုအသေပြုမှုနှင့် ချီးမြှောက်မှုများ ပြုလုပ်။

၂။ ဤလူထု ဆန္ဒဖော်ထုတ်မှုသည် ဦးလာလ်မန်ငိုက်အား လုပ်ကြံခံရခြင်းသည် ဥပဒေ  ချိုးဖောက်သည့် အပြစ်ကျူးလွန်မှု အဖြစ်သတ်မှတ်။

၃။ လူထုဆန္ဒဖော်ထုတ်မှုသည် မီဇိုရမ်အစိုးရထံသို့ ဦးလာလ်မန်ငိုက်အား၏ ကျန်ရစ်သူ  ဇနီးသည်နှင့် သားသမီးများအား လျော်ကြေးပေးရန် တောင်းဆို။

၄။ နယ်စပ်တစ်လျှောက် လူထုကို အမြဲထိတ်လန့်စေသော CNFတို့၏ ရန်မှကာကွယ်ရန်  ကျေးရွာများတွင် ကင်းလှည့်ရဲများ ထားပေးရန်။

၅။ နယ်စပ်တစ်လျှောက် ရဲများကင်းလှည့်ပေးရန်။

၆။ မီဇိုရမ်အတွင်းရှိ နိုင်ငံခြားသားအားလုံး မောင်းထုတ်ပေးရန်။

၇။ YMA လိုအပ်သည့် အချိန်တိုင်း ရဲများက အကူအညီပေးနိုင်ရန်။

၁၉၉၆ ခုနှစ်၊ သြဂုတ်လ(၁)ရက်နေ့တွင် မီဇိုရမ်အစိုးရသည် နထီးယလ် (Hnathial)ရွာမှ စ၍ မြန်မာနိုငငံသား ရွှေ့ပြောင်းလုပ်သားများ အားလုံးကို မောင်းထုတ်ခဲ့သည်။ မီဇိုရမ် ပြည်နယ် အနှံ့ရှိ မြန်မာနိုင်ငံသားများအားလုံးကို မောင်းထုတ်ရန် စတင်ခဲ့ကြသည်။ ၁၉၉၆၊ သြဂုတ်လ (၃)ရက်နေ့တွင် CNF တို့သည် မီဇိုရမ် ရဲသားဖြစ်သူ ဦးဗန်လာလ်းပက်က လန်စ်နိယက် (Pu Vanlalpeka Lance Naik)ကို ပစ်သတ်ကြသည်။ ခွာလင်းရွာအရေး ဖြစ်ပျက်ပြီးမ ကြာမှီ အချိန်တွင် CNF သည် ရွှန်တလန်း (Ruantlang)ရွာရှိ ခရစ်ယာန် သာသနာ့ပြု ရဟန်းတစ်ပါးကို သေနတ်ဖြင့်ပစ်၍ ဒဏ်ရာရစေခဲ့ကြပါသည်။ 

ဒေါက်တာ ဦးဗွမ်ဆွန် (Dr. Pu Vumson)

#INNPI translation (Zomi version to Burmese version) is 

organised by Innpi Emperorz, 

transtlated by Tg. Hau Sian Khup and 

sponsored by 

Tg. En Khan Khup

Tg. Kham Zai

Tg. Lian Than Tuang

Pa Sian Sawmpi

Pa Thang Hau (Thangnuai)

Tg. Thang Sawm Kim (Sunflower, Tedim)

Tg. Tuan Muan Mung

Read More

Thatlo Lei In A Min A Thangmi CNF Cawlcanghnak

Khawmsuattu: Pu Vumson

Bo Zing Cung officer pakhat DC ZomiInnkuan tong dingin cohlan a sinak cu DC ZomiInnkuan sinah, CNF chairman Ralbawi Thomas Thango nih Laihilh Dim Sian Ciin kongkau cu thla thum chungah thanh nan si lai, timi biakamnak an rak pekmi ruangah a si. Sihmanhsehlaw cu thla thum cu January thla ah khan a dih cang nain ZomiInnkuan nih CNF sin in Dim Sian Ciin kongkau zeihmanh an thei ti lo.

Bo Zin Cung nih kawlram ah democracy uknak a chuahkhawhnak hnga le UN bawmhmi party pathum hna ramkhel biaruahnak i CNF hmailei an dirhmun he pehlai in hma laknak ah CNF nih zeitindah NDF le NCUB chungtel a luhter hna timi kong fianternak a tuah. DC ZomiInnkuan hi ramkhel kong ah aa thlak bak lomi an si. Zeicatiah DC ZomiInnkuan cu ramkhel rian he aa pehtlaimi siloin thlacam tinak ngeih duh ah dirhmi riantuannak buu a si. Bo Zing Cung nih an riantuanak kong fianternak a ngeih lioah thil pakhat khat tuah a si tikah, palhnak zeimaw cu a um zungzal phung a si, tiah a ti. Hibantukin bia a chimmi nih hin ZomiInnkuan chungtel pawl fak piin an thin a hunter hna. Zeicatiah ZomiInnkuan hrawngah CNF nih minung an thahmi hna kong he pehtlai in Bo Zing Cung nih kan thluak tawl a kan timh tiah an ti. An nih an duhning ahcun an rak tuahmi thiltha lo ruangah zangfahnak langhternak, zawnruahnak langhternak, le theihthiamnak halnak hna CNF nih an tuah hna seh ti hi a si. ZomiInnkuan nihhin CNF nih an thahmi minung pawl hi CNF cunglei committee nawlpeknak in thahmi an si ti kha an hngalh Hna.

Min Hnin kha CNF nih ralkap nih thah an timhmi a si lo nain an rak thah sual tiah chim a si. (CNF ralkap nih an thah an timhmi a silomi mortorcycle mawngtu an nam sualmi a rak si). Hi kong ahhin Bo Zing Cung nih Min Hnin nupi Dr. Maureen zong thate in nawlnak a rak ngeih cang. A pasal thihnak kong he pehtlai in Dr. Maureen he tonnak an ngeih lioah Bo Zing Cung nih Adolf Hitler a uarnak le aa zohchunmi a sinak kong a chim. Adolf Hitler cu vawleicung ralpi pahnih lioah Judah mi million ruk a thattu pa a si. A si ahcun Bo Zing Cung cu Hitler he an zulhmi lam aa khat tinak maw a si kun hnga? Chin ram chung minung zeimawzet thah-nawnnak ding a timtuahtu (campaigntu) a si hnga maw?

Cucaah Dim Sian Ciin lak-ruknak kong zongah hin ruahchih lo awk tha an si lo. Bo Zing Cung nih cun minung sawm nga lengkai kan lak-ruk cang hna tiah a hei ti men ko. Hihi thil thlaphang taktak a si. Minung pakhat nunnak kong hmanh ah kan lungre a theih lio caan ah CNF pawl nih cun a dang sawnli le pakua an lak-ruk chap hna. Hibantuk in lak-ruk a tongtu nupa le chungkhat vialte nih zeitluk lungfak in dik hi kong hi an hei ruah cio hnga. Cu lak-ruknak vialte cu CNF cunglei nawlngeitu committee hna nawlpeknak in tuahmi lawngte an si dih.Pu No Than Kap thah an rak timh zong kha CNF cunglei nawlngeitu committee nawlpeknak in tuahmi a rak si ti kan hngalh. Cubantuk tthiam tthiam in Stephen le kum 15 asimi nu, Biak Tial zong kha kawl ralkap hlathlaitu hna sinah kan kong thawng nan thanh hna ti ruangah an thah hna zong kha, cunglei CNF nawlngeitu committee nawlpeknak in a si tthiam tthiam ko.

Hibantukin mi an thahning chungthil kan zoh tikah Lalhmangaiha le Zam Tung Thang thah an rak sinak zong hi cunglei CNF nawlngeitu committee nawlpeknak in a si, ti cu a fiang. CNF vice chairman le CNA lutlai sang bik asi bantukin hi lak-ruknak le thahnak vialte a timtuahtu le a tuahchuaktu sinak mawh vialte cu Bo Zing Cung nih a phorh dih. Bo Zing Cung nih thil cang sual cu an um phung a si, tiah fiangte in a chim. Saizang khua ah khua mi pahnih an voikhat hmuhnak bakah CNF ralkap pawl nih ceilak in an hliam hna. Cu

bantukin an tuah cu mahlemah i vennak caah a va si ko lai. Sihmanhsehlaw CNF nih ralkap tam deuh i hruai duak zau tthan in kha khua an tuk-nam than hna tikah mah pum vennak men si ti loin nan khua ah ral kan thawk, timi thawng va thanh a si cang. DC ZomiInnkuan chungtel pawl nih Bo Zing Cung sinah Tedim peng i phaisa kholh lo dingin an nawl timi zong hi a dikmi le a hmanmi a si ko. Sihmanhsehlaw an halmi taktak cu: meithal par hmuah chih phaisa hal ti lo ding le pek a duh lomi/a pe kho lomi thah lo ding tu khi a si deuh.

Pumpak in CNF nawlhal ka duhmi hna:

Mi thah ngol cang u

Mi lak-ruk ngol cang u

Mi tuk-velh ngol cang u

Mi thil-chuh ngol cang u

Mi thil hrawh ngol cang u

Nan ralkap pawl duty an um lio ah zuu ri ti hna hlah seh.

Nan ralkap nan cawm khawh hna lo ahcun ralkap thar lak hi ngol cang u. Ralkap zong nan herh lo. NCUB, NDF le Tripartite Dialogue chungtel tu si ulaw, ralkap ngei lo tein Chin Ram hi nan aiawh awk a si ko. CNF nih nuhrin covo an buarmi kong ka hngalh hlan ahcun CNF hi ka rak dirhkamh ngaingai ve ko. Keimah nih ka chimmi le ka tuahmi hi cu biapi a si lo sihmanhsehlaw CNF nih an mah pum vennak dah asi lo ahcun mi an thah ti lo hi a biapi. A tanglei hi DCZomiInnkuan zong CNF he pehtlai in teltumnak a ngeihtertu CNF pawl nih an thahmi le thilsual an tuahmi cazin a si.

Ralkap pensen ZelZa Lang le Saizang khua mi pa thum an thah hna. Saizang khua hi Tidim khuapi in meng sarih a hlatmi a si i uknak lei zung a umnak hmun zong a si fawn. Saizang hi khua ngan ngaingai a si. Hika khua pawngte hin Manipur tivapi hi a tho. Hi khua hi a tu Tedim, Lamka le Saikal peng hrawngah a ummi hna khua hmaisabik a simi Ciimnuai velchum ah a ummi a si.Saizang khuami Pu Kam Hen hi Burma ram le India ram karlak sumdawng tuahmi a rak si. Hi pa hi Saizang khua mi le kiangkap khua mi vialte caah mitthahnem ngaingai a rak si. Cu lio ahcun Chin ram chungah miphun le ram caah mithahnem tampi an rak um rih lo caah le Kawlram le India ramri kiang Saizang khua ah a ummi a si caah Kam Hen cu CNF nih an hun theih hngalh colh. CNF nichuah chaklei ralkap bu headquarter cu Mizoram chung i a um bantukin Kam Hen hi CNF he hngalh theihnak a rak ngei mi a si. Zeitluk in dah Kam Hen hi a rum ti hngalh an duh caah CNF nih hlathlaitu mi pakhat Saizang khua ah an rak thlah. Cu CNF ralkap pa cu khua chung ahcun bongmong cawk a duhmi bantuk khin aa umter. Ni zeimawzet Saizang khua chung, Kam Hen inn i a um hnu zongah cu pa nihcun CNF ralkap a sinak kha khua mi a ho sin hmanh ah phuang loin Kawl longyi aa hruk i tlahuar in a mu ko. Cu pa cu Ciimnuai hloh in aa hloh sek nain a awchuah a dik lo caah mipi nih Hakha mi a si an hngalh thiam thiam ko.

Zuu hna an ding ti. Kam Hen cu, cu CNF ralkap pa cu hoikom tha ngai ah an hung cang zau. A rauh hlan ah CNF ralkap pa nihcun Kam Hen nih a inn chung, Kuang chungah phaisa a chiahnak kha a hngalh colh. Kam Hen cu India phaisa in tingli le Kawl ram phaisa in tingkhat tluk hrawng a rak ngei. Cun, cu Hakha aw chuah a kengmi pa cu, ni tlawmpal a rauh hnu ah a kal diam. Cu pa a kal dih hnu nithumnak ah meithal aa put i hmai khuh le puan temh he a ummi minung pathum Kam Hen inn ah an chuak. An dihlak aiawh in bia a chimtu pa nihcun Kam Hen cu na thing kuang ong, tiah meithal peng hmuah chih in a tler/hro. Cucaah Kam Hen nih an bia al a ngamh lo caah a inn chungah a luhpi hna i an phaisa chiahnak thing kuang cu a awnpiak hna. Cun, an nih nih India phaisa in tingli (Rs. 40,0000) le kawl ram phaisa in tingkhat (Kyats. 10,0000) cu an lak i lo diam in an kal. Meithal aa putmi pakhat pa cu Kam Hen nih a aw chuah ngeihnak in hlan deuh i bongmong cawk ding in a sinah a rak phan i a hoi ah a rak cangmi pa kha a si, ti kha fiangte in a hngalh. Cun, an nih nih a phaisa fir dingin a ra mi kha CNF an si ti kha a hun hngalh. Cucu cawn ninga zan October, 1996. (A ni cu aa palh kho men) Zarhpi ni ah hoikom le chungkhat vialte an ra i Kam Hen cu a phaisa sunghmi kong ahcun an thutpi i an hnemh. Zuu le rawl hna an rak put. Biathli an i ruah pah in zuu cu an ding hna i an ri hna. Cu zarhpi ni tthiam tthiam ahcun ralbawi Solomon nih a hruaimi CNF ralkap pawl Saizang khua ahcun an chuak i khua bawi Pu ZelZa Lang sinah an ra i phaisa an hal colh. Pu ZelZa nih atu liote ahcun tingkhat (Kyat. 10,0000) tlukte lawng ka sinah a um cucaah khua chungah ka kholh hmaisa lai I cu hnu ahcun kan pek te hna lai, tiah a ti hna.

Khua bawi ZelZa Lang nih CNF ralkap pawl lakphakti a dinh hna cuahmah hna lio ah khin mizeimaw nih Kam Hen cu, na phaisa latu CNF pawl khua bawipa sinah an um, tiah an va chimh. Cu bia an theih cangka tein Kam Hen le a hoi le cu zawkzawk in Pu ZelZak inn lei ahcun an tli colh. Kam Hen nih CNF ralkap lah ahcun hlan lio ah a inn ah a rak tlung cangmi pa kha a hmuh i cu cangka te cun, Kam Hen le a hoi le nih cun an zuan hnawh hna i CNF ralkap pathum cu an tlaih hna. Cubantukin zuuri hna nih CNF ralkap pathum an tlaih hna kha a hmuh tikah an bawipa Solomon nih a puan tang in meithal in a kah hna. Cu lio caan cu khua a kih caah puan an i vorh hna. An bawipa Solomon kahmi meithal kuan nih khua mi pakhat a paw ah aa khen. Cun, an khua bawipa ZelZa Lang zong a ke ah a khen chih. Cun Pu ZelZa Lang kawl ralkap a tuan lioahralkap uniform he aa thlakmi vampang cungah aa tarmi hmanthlak zong meithal in a kah a mit ah a khen. Cu bantukin khua mi pawl an kah hna hnu ah CNF pawl cu lo diam in an kal. ZelZa Lang chungkhar nih khua chung sisayamah pakhat an auh hi an hma cu an zohkhenhter hna. CNF pawl an rak kir than lai tiah an ruah caah khua chung pitusit pawl an auh hna i khua an venter hna. Cu hna pawl nih cun meithal lai meithal puahtthek le pengphir an i put i khua cu an Ven.

Sisayamahnu cu hliam a simi pahnih a zohkhenh dih hna in a kal. Cun, cu zaantim hnulei ah khin CNF ralkap pawl cu tam deuh chinchin in, ralkap pahleinga hrawng an ra tthan. Khua vengtu pakhat nih cun meithal in CNF ralkap pawl cu a kah hna nain a meithal a puak lo. Cucaah CNF ralkap nih cu pa cu an kah i an thah. Meithal puah thawng cu an theih tikah khua chung mi vialte cu khat le khat an i au hna i nan meithal he chuak dih u, CNF ralkap kut in kan khua kan ven a hau tiah, an i ti hna. Khuami vialte cu an dihlakte in an lai meithal puahtthek le pengphir he cun an chuak i an khua bawipa inn lei ah an kal. Asinain cucu a rak tlaituk cang ai. CNF pawl nih automatic meithal hmang duak zau in an luhnak ding inn chunglei kah pah cuahmah in an lut. An luhnak ding inn khan vialte cu meithal in an kah dihcikcek. Hliam a tuarmi pahnih ZelZa Lang le a dang pakhat an thah hna. Cu lengah inn khan kip ah pa dang an um ti hnga maw, tiah an kawl hna i kum 14 tluk asimi khua bawipa fapa an hmuh i thah an timh. Sihmanhsehlaw khua bawipa fanu pahnih hna nih kan pa zong nan thah cang caah kan tate hi cu that ti hlah u, phaisa kan ngeihmi dihlak kan in pek hna lai a herh ahcun midang sin zongah kan in cawipiak hna lai, tiah an nawl tuk hna caah thah loin CNF ralkap nih an kal tak hna.

A thaizing zingka ah khuami pawl nih inn cungdot ah aa thupmi pa pakhat CNF pawl nih an thahchihmi an hmuh nolh than. Kam Hen tu cu kha zan CNF an rat than hlan ah an inn ah a kir diam cang caah an that manh lo. CNF nih Tungzang khua bawipa Pu Zam Tung Thang zong an thah fawn. Tungzang hi chungkhar inn 300 hrawng umnak khua a si. October 15, 2000 ni ah CNF ralkap pathum Tungzang khua ah an rak chuak i an khua bawipa Pu Zam Tung Thang an rak kawl. Pu Zam Tung Thang hi kum 45 hrawng minung a si ramkhel lei kong hi fak piin a buaipi mi a rak si. A mah hi Zomi National Congress president zong a rak ttuan bal. Cun, a mah hi kawl ralkap he naihte in rian a tuanmi le ralkap hlathlaitu MI (Em Ai) pawl he zong naihte in rian a tuan timi a si. CNF pawl nih phaisa an kholhmi le tlawnmi kongkau kha MI sinah cun report tuah a rak si. Cu report tuahtu cu Pu Zam Tung Thang a si tiah zumh a rak si.

CNF pawl nih Pu Zam Tung Thang hmuh an duhnak kong an chim. Cu lio ahcun Pu Zam Tung Thang cu a dum cawngh ah khua lengah a um caah hmuh awkin khua chungah a rak um lo. Cucaah CNF pawl nih Tungzang khuami Pu Lamh Thang cu Pu Zam Tung Thang dum ah na kan hruai lai tiah an au hi Pu Lamh Thang nihcun CNF ralkap pawl cu dum ahcun a kalpi hna. Pu Zam Tung Thang dum an phanh bakah CNF ralkap pawl nih Pu Lamh Thang cu Buanli khua ah va kal law an khua bawipa kha khuami phaisa le arti khawl hna sehlaw rak pu hna seh, tiah va chimh, tiah an ti. Buanli khua hi cu dum cun hlaa tuk lo ah a ummi a si.Buanli khua in Kamh Thang a hung kir lei ahcun Pu Zam Tung Thang le CNF ralkap pawl cu dum ahcun an rak um ti lo. Cu an inn i a phanh cu zan tlai hnupi ah a si cang. Lamh Thang cungkhat pawl nihcun CNF ralap pawl nih an thah cang rua tiah lung phang in Lamh Thang cu an rak hngah zeicatiah cu bantuk he aa lo mi tuanbia an theih cia mi a rak um cang.

Nili a luan hnu ah Pu Zam Tung Thang ruak cu thing lakah hmuh a si. Meithal kahnak in a thih caah CNF ralkap nih an thah, tiah zumh a si. A ruak cungah “Hi pa hi cozah he pehtlai in rian a tuanmi a si. Hi pa bantukin cozah he pehtlaihnak a ngei mi paoh cu hi pa tonmi bantuk hi nan tong lai” timi ca an chiah tak. Cu ca cung ahcun CNF seal cumh a si. Kawl cozah nih Pu Zam Tung Thang thihnak kong cu an theih tikah zeitindah thah a si timi cithlatnak an rak tuah colh. Cu cithlaihnak ahcun Pu Lamh Thang nikhat lamkal asimi Tedim khuapi ah atu le atu an auh. Pu Zam Tung Thang dum i CNF ralkap kal pitu a si ruangah CNF lei ttang na si, tiah cozah ralkap pawl nih an ti. Hi report tial a si tiang ahhin cun Pu Lamh Thang cu tlaih a si rih lo, sihmanhsehlaw cithlatnak a dai bal rih lo. Cun Pu Lamh Thang zong nih a rauh hlan ah an ka tlaih lai i thongah an ka thlak ko lai, tiah lungrethei ngai in a um ko.

Pu Zam Khan Pau Thahnak Socialist Program Party tawlrelzia an thiamlo ruangah Kawlram chawlehthalnak lei ah fak piin a rak tla. Cubantukin an tlakchiat lio caan ahcun State and Law Restoration Council le State Peace and Development Council le ralbawi Ne Win kut tang ummi ralkap pawl rianttuannak vialte nih a hung zulh ciamman i Chin miphun zong nih fak taktak in tu hlan an tawn bal lomi sipuaizi lei tlakchiatnak an tong ve. Cu bantuk dirhmun ah Chin miphun kan dir lio caan ahcun Zo miphun pawl nih an ngeihmi paoh paoh Mizoram lei ah kalpi le va zuarthlainak rumro in pawcawnnak an kawl ve. Arti, ar, vok, caw le a dangdang lo chung chuak ei ding vialte zong an lak hna i Mizoram leiah zuar awk ah an kalpi tawn hna. Cubantuk in an hmuhchuakmi phaisa te cun Chin ram ah an herhmi thilri, si ti bantuk tete an cawkzalh tawn hna. 1995, March thla chungah Lophei khua tlangval pawl nih Mizoram lei kalpi dingin caw run an hruai hna i Tio nel tan in ke kalnak lam Zote-Farthlang lei in an kal. Cu lam cun Mizoram phanhnak ah nili chung an rau. CNF ralkap pawl cu India ram, Mizoram State ah chiah an si bantuk in chawlet-chawhrawl pawl phaisa khawl dingin Zote le Farthlang karlak ah a ummi CNF ralkap pawl he an i tong.

Cun CNF ralkap pawl nih Zam Khan Pau le a nau pa caw nan hruaihmi man tax nan pek lai tiah an hal hna. Phaisa an pek hna hlan lo Mizoram leiah an kalter hna lo caah caw man tax cu an pek hna. Mizoram ahcun fawite in an caw cu an va zuar hna I, loh- theih-lo in chungkhar caah an herhmi thilri pawl Mizoram ah an i cawk i an kir than. Kum 24 tluk a simi Zam Khan Pau hi a upa nih Mizoram lei caw dawi bawmh dingin a hlan. Zam Khan Pau hi kum hnih tluk a simi fate le nau a pawi lio mi nupi a ngei mi a si. An cu a nau ngeih nithla a tling deng cang caah a ran khawh chungin inn tlun a duh. Nitlak hnu ah khin zamrang in Zam Kham Pau le a hoi le cu Trio ral lei va peh an i tim.

Sihmanhsehlaw, CNF ralkap pawl nih lam an kham hna i kalter an duh hna lo. Zote khua pawng ahhin Kawl cozah nihralkap camp an chiahmi pakhat a um. CNF ralkap pawl nihcun “kawl ralkap pawl nih hi kaa ah kan um hi an theih lo kan duh. Cucaah, kan kong an theih sualnak hnga lo mizeihmanh Trio ral

chuahter kan onh hna lo,” tiah an chimh hna. Sihmanhsehlaw, Zam Khan pau nih CNF ralkap pawl cu “ka nupi a rauh hlan ah nau ngeih ding a si caah zaangfahte in ka lenhter ko sawh u,” tiah a nawl hna. Cun, CNF ralkap pawl nih zantim ah kal-tleng na duh ahcun Kys.100 in rak kan pe, tiah an hal. Sihmanhsehlaw Zam Khan Pau nih Kys. 100 cu ka ngei lo tiah Kys. 50 aa chuah i a hun hmuhter hna bak ah, CNF ralkap pa nihcun a meithal tanglam in a suk a suk chih i Zam Khan Pau cu vawlei ah a tlu. Cun, cu ralkap pa nih cun a meithal peng in Zam Khan Pau cu a paw ah a sawh chih. Cucaah, a meithal peng zummi nih Zam Khan Pau zuundil a pemh tiang a sawhchih. A hma cu a fak tuk hringhren ko nain inn phanh tuan a duh tuk caah aa hnee i kal aa zuam chih. Asinain, Haimual khua tiang lawng a kal kho. An hliamnak hma a fak tuk caah a celh ti lo i zan ah a thi.

CNF ralkap nih Pu Kham Khaw Pau Thil an suhnak kong (a min hi CNF pawl nehzulh sual lai phan ruangah thlen deuh a si) Pu Kham Khaw Pau hi Mizoram ramri le Kaleymo karlak truck/jeep a mawngmi a si. Hi pa nih Mizoram le Chin ram karlak ah a tongmi zong hi thil dang a si hlei lo. Hibantukin Mizoram le Chinram karlak check points tampi a um caah mawtaw mawng paoh nih phaisa hi hmun li ah an pek a hau. Chawlet-chawhrawl le mawtaw mawng vialte nih an thil zuarmi man zatuak zeimawzet khi cozah ngunkhuai khawltu le palik sinah an pek a hau. Cu leng ahcun, kawl ralkap pawl sinah an kal duhnak tiang tleng lak in an kal khawhnak hnga venhim man (an mah auhning in) an thil man zatuak zeimawzet hi a tlangpi in khua lehnak haukaa ah pek than a si tawn. Mawtaw mawng pakhat a si bantukin Kam Khaw zong nih cozah ralkap sinah siseh, cozah ngunkhual khawltu sinah siseh, a pek ve a hau.

Mizoram le Chin ram karlak ah a ummi khua pakhat Rihkhuadar timi ah cozah ralkap pawl nih an um. Cun, Tio tiva nichuahlei kam zongah cozah ralkap camp pakhat a um fawn. Tiva khat te lei ral cu Mizoram a si cang. Rihkhuadar khua hi ramri he meng thum hrawng lawng aa hlatmi a si. Tio tiva in nitlaklei kap Mizoram chungah CNF ralkap camp pakhat a um ve. 2001 March chungah khan Kham Khaw cu Kawlram le India ramri a kal i cu lio ahcun CNF ralkap pawl cu an rak um. Rihkhuadar le Tio tiva karlak ahhin BA camp pakhat a um i Tio tiva ah a dang pakhat. Rihkhuadar le Tio karlak ahhin CNF ralkap pawl an cawlcangh ngaingai. CNF le BA pawl hi theihthiamnak an ngei i CNF nih hi kaa ahhin phaisa khawlhnak nawl an pek ve hna. Zeicatiah CNF um lo ahcun hi kaa hrawng ahhin BA pawl um a herhnak a um lo. Cu bantuk cun CNF pawl nih BA pawl hi mitlung kal phaisa khawltu ah an herh hna. Cozah ralkap pawl zong nih CNF pawl cu ramri ah an umnak kong chimhfiahnak caah an herh ve hna. ( Note: Hika ah “BA” a ti lengmangmi hi, zeibantuk BA dah ti ka fiang lo. Burma Army ti duhnak or Phu dang dek!)

Cucaah CNF ralkap pawl nih dong Rihkhuadar in dong zakhat zakhat tluk lawng a hlamihmun ah Kham Khaw Pau rak tlaih hi an caah a cang kho mi a si ko. CNF ralkap nih Pu Pau cu na ngeihmi phaisa vialte rak kan pe dih, tiah an hal. Phaisa a hal cuahmah pah cun CNF ralkap pa nih cun heh tiah a kuttum in a hmai ah a thongh chih. CNF ralkap maw, BA pawl nih maw,phaisa an ka hal sual ah tiah a zal chungah Kys. 10,000 aa chiah cia mi a um i cucu CNF cu a

pek hna. Sihmanhsehlaw, CNF ralkap nih cun Pu Pau nih phaisa Kys. 10,000 lawng a ngeih lai ti hi cu an zum lo. Cucaah, CNF ralkap pa nih cun phaisa tam deuh in rak ka pe tiah a hal pah in a hmai ah a thongh chih. Cu CNF ralkap pa nih Pu Pau cu a paw ah meithal in a sawh chih i a kap ding bantuk in a um caah Pu Pau nih ka phaisa kenretmi hi thih hnawh awk tlak a si lo tiah a bag chungin Kys. 10,000 aa chuah chap i a pek. Saupi tlerhro hnu lawngah phaisa a pekmi a hmuh tikah CNF ralkap pa cu a thin a hung tuk hringhren i fak chinchin in a hmai ah a bengh, a thongh i a kalter. A thongh, benghnak cu a fahtuk caah Pu Pau cu nithum chung raw lei kho lo in a um i rua peng in fanghang ding in a um.

Thuam Go Pau Thahnak Thuam Go hi Mizoram le Kalymo karlak sundawng tuahmi a rak si. Tuithang khua ah dwar hme te a ngei. Chungkhar lubik a si bantuk in khua huah tak in Kalemyo lei ah thil a vun cawk i Mizoram lei ah tuletu a kal pi tawn. Mizoram in thil zeimaw a cawk i an dor ah zuar dingin a chiah tawn. A mah he khual a tlawng ttimi pawl hna he, 2001 March chungah khan Gun tiva kam ah an riak hna. An mah le i lumhnak ah mei hna n kau i rawl hna an chuang. Cu bantukin meiphu kulh in an thut lio ahcun tiva khatlei ral in mizeimaw nih meithal in an rak kah hna. Cucaah, Thuam Go le hoi le cu “Kan kap hlah u. Khua mi sawhsawh kan si, tiah fak piin an au”. Sihmanhsehlaw cu vial ahcun Thuam Go cu an khen i a thi. Cu Thuam Go thattu cu CNF ralkap an si ti kha a rau hlan ah an hngalh colh.

CNF ralkap pawl zong nih Thuam Go an kahmi hi cozah ralkap ah kan ruah hna caah a si, kan palh tiah, an co hlan ve. Kawl ralkap pawl nih lunghrinhmi mibu paoh an kah tawn hna caah kan mah nih kap hmaisa hna usih tiah kan kah sual hna, tiah CNF ralkap nih an chim. Thuam Go hi fa pathum a ngei. An pa thihnak nih cun an lung a father tuk hringhren. A hnu ahcun Thuam Go fale cu an dihlak ngaktah sianginn ah an chiah hna.

YMA President Pu C. Lalhmanngaiha Thahnak July 12, 1996 zaantlai ah Mizoram le Chin ram ramri ah a ummi Khuagleng khua ah ralthuam he a ummi CNF ralkap pathum an lut. ZoNeing (Vol XI No 48, 49, 52,58,) nih a chimning ahcun ramri ummi khua pawl hi CNF ralkap pawl nih harsatnak le buaibainak tamtuk an pek rua hna. Cu zaan zong ahcun CNF ralkap pawl nih fak piin innka an king i, hnachet khuari an umter. CNF ralkap pawl nih cun “CNF ralkap kan si hi, innka rak kan awng u” tiah an auh len hna. Cubantuk in an tuah tiah khuami nih CNF ralkap cu an tih tuk hringhren hna. Cucaah YMCA president Pu Lalhmangaiha cu mipi tanpi dingin a inn chung in a rak chuak i “zeidah a cang, tiah a hal hna. Cu vial ahcun CNF ralkap nihcun meithal in an kah i khua lai ah chikhat ah a thi colh. Cu dihcun CNF ralkap pawl cu khua dang lei ah an kal i an va kalnak khua ahcun inn ngeitu pakhat lakphakti rak kan pe, tiah an hal i lakphakti an din dih in an kal diam.Mizoram palik pawl nih CNF ralkap pawl cu July 19th, 1996 ni ah Pu Lalhmangaiha thattu CNF ralkap cu an dawi hna. Vaphai khua ah CNF ralkap le Mizoram palik pawl cu an i tong i fak piin an i ka pi CNF ralkap Ca Chun thah a rak si.

July 25, 1996 nih minung thongli nih Aizawl khuapi chungah Pu Hmangaiha thahnak kongah duhlonak/lungtlinlonak langhter in an au. Cun Aizawl Tenis Stadium ah Young Mizo Association president le general secretary le Mizoram Home Minister Pu J. Alsangzuala nih Khuagleng khua YMA president Pu Hmangaiha thahnak kongah fak piin sualphawtnak an ngeih.

Pu Lalhmangaiha Thahnak Ruangah Biathluknak Tuahmi Pasarih

1. Tihphang in a ummi Khuangleng khuami hna chanh dingah hmai ah a chuakmi Pu Lalhmangaiha cungah upatnak le hmaizahnak peknak.

2. Zeitikhmanh ah ral a ngei bal lomi Pu Lalhmangaiha thahnak fak piin sualphawtnak langhternak.

3. Mizoram cozah nih Pi Vallaveni (Pu lalhmangaiha nupi) le a fale hna caah lukhawng phaisa pek i Pi Vallaveni cu aa tlakmi cozah rian pek piak ding halnak.

4. CNF ralkap ruangah dai tein zaan ah it kho loin a ummi Kawl ram le Mizoram ramri khua Vaphai, Khuangleng, le Hnahlante khua hna ah palik umnak post chiah ding halnak.

5. Mizoram ramri Bangladesh le Burma karlak ah ramri palik chiah dingin halnak.

6. Mizoram chungah a ummi ram dangmi vialte a rannak in chuahter dih ding halnak.

7. YMA nih bawmhnak a hal tikah a rang kho bik in palik nih bawmhnak an peknak hnga halnak. August 1, 1996 ah Mizoram cozah nih Mizoram chung ummi ralzam vialte le kawl miphun a simi vialte Hnathial khua in a dawi dih hna. Cu bantuk cun Mizoram cozah nih Burma ram miphun a simi paoh daw ihram cu Mizoram hmun khat kaa khat ah a thok. August 3, 1996 ah Mizoram Police Private Constable chungtel a simi Pu Vanlalpeka Lance Naik, battalion pathumnak ah a ummi zong CNF ralkap nih an kah i a thi.

Khuangleng khua thilcangmi in caan rau lo te chungah CNF ralkap nih Ruantlang khua pastor an kah fak ngai in an hliam than.

Dr. Vum Son Suantak

Read More

How Many Chin Languages Should Be Taught in Government Schools?

Ongoing developments and structural challenges of language-in-education policy in Chin State

By Nicolas Salem-Gervais and Salai Van Cung Lian (UK)

KEYWORDS: schooling, language policy, Chin State, ethnic minority, decentralization, language standardization, local curriculum

Abstract

Language-in-education policies have constituted an enduring concern under the successive political eras in Burma/Myanmar,1 with critical implications regarding cultural and linguistic diversity, access to education, as well as the emergence of a nation. While this issue has often been described too simplistically, the overall sidelining of ethnic minority languages in formal education under military regimes is nevertheless patent. The national language-in-education policy has recently evolved, slowly at first, in the wake of the 2011 political transition towards democratization and decentralization (Salem-Gervais and Raynaud, 2020). In 2019–2020, 64 languages were taught in government schools throughout the country, a few periods every week, as subjects. While this shift is insufficient for proponents of Mother Tongue-Based Education (MTBE), the ongoing development of the Local Curriculum gives the possibility to States and Regions to progressively incorporate some local content in the syllabus, including the languages, cultures and histories of the groups living in their respective territories, supposedly up to high school. 

Based on an analytical framework developed in previous publications (notably Salem-Gervais and Raynaud, 2020) and series of interviews conducted in 2019 and 2020, this paper deals with the teaching of Chin languages in government schools, with a focus on Chin State itself. We discuss the rationale for including ethnic minority languages in formal schooling in the Chin context, provide a brief historical background of the issue, and examine the latest developments and prospects of language-in-education policy in Chin State, such as the project of promoting a limited number of “major” languages as common languages.” 

The challenges involved in producing a list of languages with official recognition, as opposed to dialectal variations with a less formal status, constitute a central question in this paper. As noted by linguist Peterson (2017), the classical language vs dialect issue is indeed particularly relevant in highly multilingual Chin State, where language politics, underpinned by a multitude of faith-based written cultures, often militates against the idea of two regional varieties being considered two dialects of the same language. Illustrating the fractal patterns often observed by language ideology scholars (Irvine and Gal, 2000), this situation leads to what seems to constitute two opposite threats: the prospect of what could be called “ethno-linguistic balkanization,” on the one hand, and the perspective of giving priority to certain languages over others, which would entail multiple and significant tradeoffs (in terms of maintaining language diversity, improving access to education, and promoting “national reconciliation”) on the other. 

Introduction 

With 135 officially recognized ethnic groups and an estimated 117 living languages,2  Myanmar is a country of complex ethnolinguistic diversity. Managing this diversity and the issue of ethnic minorities’ political representation has constituted a central challenge in the process of building a nation-state, with critical implications in a chaotic contemporary political history marked by decades of multiple conflicts and successive military dictatorships.

Among these issues, the language-in-education policy, and more specifically the place attributed (or not) to ethnic minority languages in formal education, has constituted an enduring concern. The absence (or scarcity) of ethnic minority languages in formal education has indeed regularly been pointed out by actors from multiple ethnic minorities as tangible evidence of a “Burmanisation” process, by contrast to the federal grounds the country was supposedly built on. To this day, choices in terms of language-in-education policy continue to have deep implications in several critical dimensions of the country’s social life: maintenance of language and culture diversity; performance of ethnic minorities in the education system; and fulfilment of the State’s “national reconciliation” objective.

Until recently, little attention was given to the ongoing shift of language-in-education policy in government schools, attended by a total of nine million children (including five million from primary schools). The current policy, of which the State governments as well as literature and culture committees (LCCs) are critical actors, is largely based on the 2014–15 education law (Salem-Gervais and Raynaud, 2020). This legal text was until recently, at best, described as not going far enough, notably for not prescribing mother tongue-based education (MTBE), a model which entails a transition of the medium of instruction from the local “ethnic” language towards the national language throughout primary education, and is used by some of the Ethnic Basic Education Providers (EBEPs—and most emblematically the Mon National Education Committee).

These language-in-education policy conversations are certainly relevant to Chin State, a region of Myanmar where the sheer ethno-linguistic diversity, even by Myanmar standards, creates acute challenges. Historically, the elusive prospect of a common language has been a central aspiration in the mobilization, most notably by cultural elites and various political actors, of a common “Chin” identity, a term that finds its origins, according to Bradley (2019) in a “Burmese collective exonym for a cluster of Tibeto-Burman speaking groups.”3 Meanwhile, the much-disputable (and disputed) official nomenclature recognizes not fewer than 53 Chin groups, and none of the alternative ethno-linguistic classifications appears consensual.

In this paper, through a lens that has been used to discuss language-in-education policy throughout Myanmar (Salem-Gervais and Raynaud, 2020), we thus aim at bringing the focus on Chin State (as well as neighboring regions populated by Chin people). The primary method of data collection used in that perspective is the semi-structured interview, conducted by both authors successively in May–June 2019 and April–June 2020, and including LCCs, Ministry of Education (MoE) and Ministry of Ethnic Affairs (MoEA) representatives, Regional ministers, members of the Chin State parliament, political party leaders, local teachers, headmasters and educators, retired Chin State education experts, as well as UNICEF representatives. 

We will first discuss different aspects of the rationale for including ethnic minority languages in the schools of Chin State, before moving on, in the next section, to a brief historical background of the issue, ending with the description of the ongoing policy shifts in Myanmar in general and Chin State in particular. 

In the third section, we will describe what seems to be two of the main challenges in the process of including Chin languages in formal education, namely: schools catering to children from multiple ethnolinguistic backgrounds (a situation which is relatively common in urban areas) and the difficulties often attached to the process of determining what constitutes a language, to be taught in schools, or rather a dialect, with a less formal status. Finally, we will provide a few case-studies outlines, and briefly discuss the implications of prioritizing a small number of Chin languages in formal education. 

1. Why include ethnic minority languages in the schools of Chin State?

While the 20th century has largely been characterized by the building of nation-states around single standardized national languages, the 1990s and 2000s, parallel to an increasing consciousness of the eroding world biodiversity, have witnessed a growing awareness of the diminishing cultural and linguistic diversity (Grinevald and Costa, 2010). During these two decades, most countries, including Myanmar, have ratified international declarations initiated by the United Nations or INGOs, aiming at protecting minorities’ cultural and linguistic rights.  These declarations, the latest of which is the 2019 Bangkok statement on language and inclusion, encourage a departure from the largely monolingual education models used to build most nation-states around the world, including in SouthEast Asia (Sercombe and Tupas, 2014). 

In this regard, during the last decade, heterogenous and limited, but nonetheless significant developments have occurred among Southeast Asian nations (Kosonen, 2017), including Myanmar (Salem-Gervais, 2018; Bradley, 2019). 

The rationale for including ethnic minority languages in education can be described as three-fold: preserving linguistic and cultural diversity, fostering “national reconciliation” and improving access to education. We will now describe these three dimensions and briefly examine their relevance to the specific situations of Myanmar in general, and of Chin State in particular.

Preserving linguistic and cultural diversity 

According to a 2016 estimate of the Summer Institute of Linguistics’ Ethnologue database, there are 7,117 living languages spoken in the world today. 

Out of these, 1,249 are spoken in SouthEast Asia and 117, including 111 “indigenous,” in Myanmar. About 50% of these are somewhere in the lower half of Ethnologue’s Expanded Graded International Disruption Scale: 41 are vigorous but unstandardized, 16 are in trouble, and 4 are dying (Lewis, Simons and Fennig, 2016). Some of the languages which were documented in the 1960’s (such as Megyaw and Samang) are no longer spoken today (Bradley, 2015, 2018).

The absence or scarcity of ethnic minority languages in education has been described as “one of the most important direct causal factors in this (process of) disappearance” of languages around the world today, amounting to a form of “linguistic and/or cultural genocide” and “crime against humanity” (Skutnabb-Kangas and Dunbar, 2010). 

These strong terms are sometimes relayed by ethnic cultural rights advocates in Myanmar (Mon, 2014). Other researchers’ observations lead to somewhat qualifying these statements, as the majority of the children’s language development often happens outside of the schools (Murray, 2016). Nevertheless, a genuine shift towards a more inclusive language-in-education policy is generally considered one of the key aspects to the preservation of the linguistic and cultural diversity of a country (Asia-Pacific Multilingual Education Working Group, 2013).

The ongoing language policy shift in Myanmar is thus liable to have a significant impact in this dimension, which is certainly relevant to linguistically heterogeneous Chin State and its 478,801 inhabitants (2014 census). Out of the Chin languages identified by Ethnologue (see later in this paper for a discussion of linguistic classifications), only 5 are described as dispersed, or threatened, but 20 of them count less than 20,000 speakers, including 8 that are spoken by less than 5,000.

Fostering “national reconciliation” The most direct and obvious link between inclusiveness in language-in-education policy and the political aim of “national reconciliation,” reaffirmed by successive governments, is maybe the inclusion and participation of the EBEPs (those linked to ethnic armed organizations first and foremost) into some sort of national education framework, in connection with the peace process. 

While this particular aspect has little direct implications in Chin State, just like in the rest of the country, the overall idea, backed by tangible evidence, that the State is not a threat to ethnic minority identities is likely to induce long term political benefits.

Parallel to actual language diversity erosion, the theme of linguistic and cultural endangerment, and the necessity to resist it, is central in Chin politics. These views echo wider perceptions of cultural loss, which seem particularly prevalent in Myanmar, and can be traced back at least to the trauma of colonization, as far as Burmese nationalism is concerned. 

The subsequent centrality and domination of Burmese identity and language in the independent nation-state has created the conditions for similar perceptions within minorities. Sayings along the lines of “စာေပ်ာက္ရင္ လူမ် ိဳးေပ်ာက္မယ္”(“if the written language disappears, the ethnic identity does too”) support language revitalization projects all around the country, and literature and culture committees often strive to avoid resorting to loan words in their oral and written productions, in order to promote what they perceive as a more authentic version of their respective languages, and thereby defending their respective identities (Salem-Gervais and Raynaud, 2020).

These perceptions and efforts to protect the language and culture from external threats and influences are prevalent in Chin State too. In 2017 and 2018 for instance, signpost saying “Lai people, speak Lai language” or “In order to free ourselves from being swallowed by other ethnic groups, let’s no longer include the language of other people when we speak” could be seen in many shops of Thantlang and Hakha, exhortations primarily directed against the abundant use of Burmese loan words when speaking in Lai. While the multiple and sometimes conflicting implications of a society mobilized for the defense of numerous, often multi-layered and intertwined ethnic identities will be discussed later in this paper, in Chin State just like in the rest of the country, the reintroduction of local languages in formal education is thus likely to constitute an important step towards diminishing the perceptions of a systematic “Burmanization” policy, thus contributing to “national reconciliation.” 

Improving access to education

Finally, research around the world shows that the inclusion of ethnic minority languages in schooling often improves access to and performance in education of these populations. This is particularly true for MTBE models, which entail a transition from the local language to the national language, throughout primary and secondary cycles, thereby alleviating the “language-barrier” faced by children whose mother tongue is not the national language (see for instance, Dutcher, 2001; Malone and Paraide, 2011).

Implementing such system throughout Myanmar and its 47,005 government schools (MoE, 2019) appears particularly challenging for the foreseeable future (Salem-Gervais and Raynaud, 2020). 

Nonetheless, the specific difficulties faced by children whose mother tongue is not Burmese have been explicitly acknowledged by the ministry of education in its National Education Strategic Plan (NESP) 2016–2021 which states that: “The ‘language barrier’ is also a significant factor for children from nationalities groups that contributes to their dropping out of school.”

In practice, assessing the relative importance of this particular issue compared to other obstacles to formal education appears complex. The Burmese language-based education system has often been described as a central, if not the main problem in the education of ethnic minority children (Shalom, 2011; South and Lall, 2016; Ethnic Nationalities Affairs Center , 2018). It must be noted that the education system has had plenty of pressing issues during the last decades (e.g., with funding, corruption, and teaching method) and that other factors contribute to early dropouts (including poverty, conflict, topography and distance to schools, student/ teacher ratio, attraction of neighboring countries, rural/urban differentiated perceptions, attitudes and practices).

Emphasizing language issues above other educational problems, in resonance with the global trend to encourage the use of ethnic minority languages in education, is habitually associated with a political position inclining towards federalism and/or ethno-nationalism, and away from centralization—an illustration of the fundamentally political nature of language-in-education policy issues.

Access to education is certainly a concern in Chin State which, according to the 2014 census, has the third lowest literacy rate of the country for the aged 15 and over: 79.4%, against 89.5% for the whole country, but with a strong gradient between northern townships— close to 90%—and southern townships —close to or below 70% (as well as an important gap, for older generations, between males and females).10 According to MoE’s figures, primary completion rate was below 58% in 2017–2018 (against 69% for the national level, and with the lowest figures in Paletwa, Mindat, Tonzang and Thantlang townships). 

Chin State is also often at the bottom of the ranking regarding success at the matriculation exam, typically under 20% (while Mon State, for instance, is often close to or above 40%). In this regard, 

according to a recent survey,11 the performance of Chin State’s students is particularly low in English and subjects for which the textbooks are in English, findings that are deeply counter-intuitive to most outsider’s perceptions of Chin State. 

While we are not aware of studies focusing specifically on language and access to education issues in Chin State, other factors, such as poverty (Chin State is often described as by far the poorest region of the country, with 58% of its population considered poor)12, conflict (notably in Paletwa township since the beginning of the clashes between the Arakan army and the Tatmadaw in 2015) and remoteness (many villages do not possess middle or high schools, and access to school is thus often a challenge in the steep terrain of Chin State, particularly during rainy season) are certainly critical elements of explanation of the relatively poor performance of Chin State in education. 

Like in other regions of Myanmar, the appointment of teachers from outside Chin State sometimes creates problems, most notably with vacant positions left between postings. However, it should also be noted that villagers do not always favor local teachers, for reasons that include their local language skills, which sometimes prove to be a double-edged sword. While using local languages to “explain” the Burmese language curriculum is often useful for lower levels of primary,13 in the absence of clear guidelines for bilingual education and given the inertia of rote-learning teaching methods, anecdotal evidence suggests that in certain situations, overusing or using inappropriately local languages in the classroom may also hamper the process of acquisition of certain skills in the national language. Regardless of this specific issue, in Chin State like elsewhere in the country, the acquisition of literacy skills in the local languages during early grades of schooling is likely to have significant educational benefits. 

2. Shifting language-in-education policy in Chin State 

Questions linked to literacy and language diversity have constituted an enduring and central issue for the diverse groups inhabiting what is today Chin State and its surroundings. Scott (2009) suggested that during precolonial times, nonliteracy may have been part of an overall willingness to keep the lowland States at bay, for the inhabitants of Zomia (a term itself directly rooted in the Mizo-Kuki-Chin context, since it is derived from “Zomi”—“Zo people,” understood as “highlanders,” Van Schendel, 2002). Similarly to traditions in other borderland regions of Myanmar, these issues are also rooted in folktales and origin myths of “lost magic letters” or “eaten leather book,” cursing the local populations with babelian disunity, by contrast with the Burmans, whose language survived the “age of darkness,” because it was written on stone (Sakhong, 2003; Hu, 1998). 

While local population did possess rich oral traditions and records, the creation of written languages, starting in the mid-nineteenth century through contact with the missionaries14 (see Fig. 1), is often explicitly presented by the different Chin groups as the beginning of their respective histories.15 However

Read More